Butud

Butud 蘭嶼

Butud “ Tau kamu: Pongso no Tao”, malumanay pangangan u sumanahay tangah subal, itida i Taywan wali timul nu hekalan a bayu, sincen a nikulitan u pusung Butud a nikuwanan, bayu namin ku liklik, ina subal u Tau a binacadan tidaay a lisin atu pakunida hananay a aadihan, katinengan namin. “ Butud a niyadu’ atu pakunida sananay a aadihan” u wenhua-pu nipilian i Taywan kitakid liwan namaka babalaki.  

蘭嶼（達悟語：Pongso no Tao），舊稱紅頭嶼，位於臺灣東南方外海上，行政區劃上為臺東縣蘭嶼鄉所管轄，四面環海，因其島上獨有的達悟族地土風俗與自然景點，遠近馳名。「蘭嶼聚落與自然景觀」為文化部遴選之臺灣世界遺產潛力點之一。

luit  歷史

cacay a malebut a mihcaan, Sia-pen. Pi-tu-li-nen sepat a bataan a Tau nu binacadan namaka Butud tayda i Fai-li-pin Pa-dan-taw, malalebu tu itidaay a tademaw sadikuday mapatay i Sabtang subalan.

1000年前，夏本·畢督利嫩等40名達悟族人從蘭嶼來到菲律賓巴丹島，因與當地住民發生衝突最後喪生Sabtang島。

1644 mihcaan, He-lan tademaw patayda tu hitay midebung taydan i Butud mididaw. 1645 mihcaan kina tusa ku He-lan tademaw patayda tu hitay mididaw. 

1644年，荷蘭人派兵登陸蘭嶼探勘。

1645年，荷蘭人二度派兵登陸蘭嶼探勘。

1895 mihcaan “ min-ce 28 mihcan” sepat a bulad, “ ma-kun-tiw-ye” masasulit, saan ku labu u Butud han awnu Dipun sa. walu bulad, Dipun mikuwan tu Fui-li-pin a Si-pan-ya tusa a kanatalan misuayaw tu Pa-se-buyu nikasasulitan tu kakakenisan. taneng kaydaan ku teban nu bayuan, u Tay-wan, Fui-li-pin ku kakenisan.

1895年（明治二十八年）4月，《馬關條約》簽訂，內容規定蘭嶼隸於日本。8月，日本與統治菲律賓的西班牙兩帝國對巴士海峽協議版圖界線。以通過可以航行之海面中央之緯度的平行線，為臺灣、菲律賓之版圖境界線。

1897 mihcaan tulu bulad sabaw lima demiad, misaahebal ku Dipun u hitay ci Cuo-ci-ce ku mikantukay, miladay cinida tu pinaay nu cacay a bataan nu tademaw, tayda i subal “ mihinum tu tufan”, tatengan miemek tu niyadu’an. ya subal nu kitidaan itida i Pa-se bayu atu Si-pan-ya kalalitinan, sisa palutatenga u Hung-tuo-subal nu Dipun a lala’ sa. 503 ku tademaw sihu caay pacumud tu tademaw i Hung-tuo-yi milungad, patideng tu kakinkiwan a kitidaan.  

1897年3月15日，日本拓殖大臣以陸軍步兵少佐菊池主殿為監督，率文武官僚數十人，上島「撫慰土番」，踏察實境。由於該島位置在巴士海峽與西班牙國領接壤，因此此舉確認紅頭嶼為日本領土。503殖民政府禁止一般人進入紅頭嶼內開發，並設立研究區。

1990 mihcaan, lawpesen ku nukay nu Butud, alaenanay a lala’ caay sipihicahicaan hida han a paltalutaludan. 1996 mihcaan, Tau binacadan pabaliw tu dinlikuse tu namaka balungaay a niladayan tu nikaian tu he-fei-liaw lingatu sa ku binacadan palekal tu sapaculi, sa misaluimeng patayda tu sidukuay a he-fei-liaw katukuh ayda, aydaay nu Taywan a nikasiidawan tu he-fei-liaw, itidantu i kakulian nu dinlikusi.

1990年，蘭嶼農場裁撤，但當年徵收之土地未進一步處理及交撥而任其荒廢。1996年，達悟族人因懷疑台電運料船夾帶高放射核廢料而發動激烈抗爭，停運任何核廢料至今，目前台灣核電廠產生的低階核廢料，都暫時貯存在各電廠中。

2012 mihcaan walu bulad, kinatusaan nu baliyus ci Ten-pin kaydaan ku wal timul a bayuan, malekep ku Sanasay, Butud pihaceng tawya. sipakayda i Butud, nai’ ku dingki, macunus nu i subalay ca:cay ku patiyamay, pasimalan mamin malawpes nai’ maluyuh, ahican hakiya pasimal, inai’ ku kakanen, nai’ ku sakatahekal nu telayan, siwbutay kapu’tan nu ba’tu, ahicaen tahekal miedap miala, gingku atu patiyamay mamin malawpes maluyuh. i kakacawan nu Butud han, u minatu u pecipeci nu balunga mawaswas ku balungan, itidaay nu matastasay nu balungan mamin ladayan nu nanum taydan i batad malikid, idaw ku balunga mapatastas taydan i dadipasan, dadan nu Butud matumes nu nikapatapabawan nu baliys a ba’tu ma’put ku dadan ahicaen muculil, mapelad ku dadan tanubung sa, mapelad ku mapeladay, kakacawan tu hikuki cumudan nu nanum u dadan nu hikuki u kasuy namin, ba’tu mipu’t tu saculil, idawaca ku mabuhungay nu dadan i labu, ahicaen mubahel kyahaw? sa pu’ta malingatu miasik misilud, tusa a demiad caay bahel.  

2012年8月，天秤颱風有二度經過台灣東南海域，對綠島、蘭嶼造成嚴重災情。以蘭嶼災情而言，由於水電中斷，加上島上唯一超市、加油站全被掃平而消失，出現無法供油、缺糧、通信中斷等災情，並還有消防隊因為被土石擋道，無法出動救援車輛前往救災，信用部與雜貨店也都有毀損。在蘭嶼的海陸交通方面：開元港積滿殘骸，港內漁船毀損或被漂流到港外海域，甚至於有漁船被海浪給沖上岸；環島公路全佈滿巨岩礁石擋道，還有路基掏空、坍方等路阻狀況；蘭嶼航空站的跑道全被漂流木、礁石擋道，還有部分路基有被掏空的現象，使得航空站得關閉進行清理與搶修，造成二天無法正常營運。

kitidaan 地理

Butud itida i Sitaypinyen, itida i Taywan “ tau’ kamu Ilaod” a wali timulan, sanayasay i a timulan, timul mcapitu Pase-haycia atu Huyli-pin a Padan-subal masasupa’ngaw. Padan-subal saamisan u Yami-subal, milaad tu adidiay Butud 99 ku-li. Wali makay 121 tu 5 fun, pei-wi 22 tu . kitidaan 48.3892 pin-fun-kun-li, kacaledesan ku demiad, u bayuay a demiadan, ka udadan hina itida i 3,000 kun-li sa, tu mihcaan makaala tu udad han 224 demiadan. 

蘭嶼位於西太平洋位置，在臺灣本島（達悟語稱做Ilaod）的東南方，在綠島的南方，南臨巴士海峽與菲律賓之巴丹群島遙遙相望。巴丹群島最北端的雅米島，距離小蘭嶼99公里。即東經121度5分，北緯22度間。面積有48.3892平方公里，熱帶地區氣候，屬海洋性氣候，年雨量常在3,000公釐以上，年降雨日數達224天。

Butud u silamalay nu buyu a subalan nu kitidaan, satalakaway u Hung-tuo buyu talakaw lima a lasubu sepat a bataan idaw ku walu (548) a kun-ce, u enal namin, subal u adidiay a buyuan, sauwac masakenis, u dadisapan acacay ku enel, masangangiw ku dadisapan, kilakilangan namin. Butud a lala’ u ciaw-san-se a an-san-se a ba’tuan atu sin-u-yen a ba’tuan. 

蘭嶼為火山島地形，最高點紅頭山海拔548公尺，大部分為山地，島上丘陵綿亙，溪流分歧，只有沿海部分為平地、海岸線曲折，熱帶林木遍佈。蘭嶼的地質以角閃石的安山岩質熔岩及玄武岩質的集塊岩為主。

mapacelcel nu Fei-li-pin pankuay, ina Butud tu mihmihcaan u walu a singcian ku nikalineng, pasayda i Pusung, hakiya a makaala tu 120 wan nu mihcaan idaw ku Pusung kin Pusung se a nikatulinan, mala dadisapan a buyuan. 

受到菲律賓海板塊的擠壓，蘭嶼正以每年八公分的速度旋轉、移向台東，約120萬年後就會在台東縣台東市位置連接，成為海岸山脈的一部份。

demiad 氣候

Butud atu Taywan caay ka lecad, itini i Taywan u kacaledesan nu kilakilangan a niyadu’an. tu mihcaan nu demiad caay ka hacica ku laad, kapah ku demiad atu nika masenget hina udad, itini i Taywan nipacilalan caay kaw yadahay a mapacilal. buyu’ atu enel tulu katuku sepat ku laad nu demiadan, i buyu’ tu demiad mahidatu 23 tu, isasa nu enalan demiad han 26 tu, kasienawan diheku atu sengesengetan, lalud caledes hina udad.  

蘭嶼與台灣本島不同，是全台灣唯一被歸類於熱帶雨林氣候的地區。年溫差小，終年氣溫溫和但潮濕多雨, 同時也是全台灣日照時數最少的地區之一。山區與平地平均溫差3到4度，山地年平均溫度約23度，平地年平均溫度約26度，冬季氣候溫和潮溼，夏季炎熱多雨。

binacadan atu tademaw族群與人口

saan namaka kawku atu kamuan, saan tu nantaw binacadan a nikalahatan namaka Taywan kaydaan ku Butud, padan-subal, katukuh i Fai-li-pin, sa pasayda i wali timul subalan malimad taydan i Tayeng-cuo. Tau “ Yamin-cu” tademaw amica ku nikalecad nu kamu atu lalangaw atu Padan-suba, nika inamaka babalakiay, Tau a binacadan misengitu i Taywanay a yencumin. 

根據考古與語言學的理論，認為南島語族的擴散是由臺灣經蘭嶼、巴丹島，到達菲律賓，再由東南亞島嶼遷往大洋洲。達悟族（雅美族）人雖然在語言與文化上與巴丹島人相似，但在遺傳上，達悟族人卻更相近於臺灣原住民。

kaDipuna henay, ina Butud han u “ Hung-tuo-yi-se”, pitu ku adidiay a sulitan. nanikalepacawan mapulung a masasiked, sisa idaw kina sepat ku nikuwanan, enem ku niyadu’an, Dipun misulitay ci Yi-cun-ce itida i nisingaan tu cudadan i sabaw siwa a secian, Butud atu Padan tusa a binacadan a ligian, nika sidikucan, nisangaan tu tupel, bukes nu micidekay, atu tadakan, nisalamian atu lisin, malecad namin, kinkiwhan u malecaday a binacadan. 

日治時期，蘭嶼被稱做「紅頭嶼社」，下轄7個小字。歷經戰後整併，現有4個行政村，六個部落：

日本學者移川子之藏於19世紀考據，蘭嶼和巴丹兩邊居民的禮儀、穿著、藤帽、髮型等特徵，及主食、烹飪方法與民俗語彙，都極相似，研判屬同一族群。

Amilika a mitanengay tu tademaw a syece ci Dezso Benedek sipakayda i tusaay a nitademan tu “ anga a tangulan”, ina tusaay malecad ku lalengawan tu tapang nu heni, nikudan u Butud atu Pa-tan-daw palatusaen a kanatal sa pacici han malakakenisan. sayaway nu puose a sitangahay, sakamusa kuya sitangahay u Kuo-li-Taywan sihangaku tilisuo puose ci Tun-n-ce sakamusa tu 16 seci sa, ina Pa-tan-daw nikaydaan i Si-pan-ya, Amilika, Fuy-li-pin celi, malaAmilika ku yadah, Butud i hekal aca, sa yadah ku nisingaan tu dayday a lalangawan.      

美國人類學者Dezso Benedek更從兩地墓葬都採「甕棺葬」，認為兩地應有共同起源，只因後來蘭嶼與巴丹被劃為兩個國家而被迫分隔。蘭嶼第一位博士生、國立臺灣師範大學地理所博士生董恩慈說16世紀以來，巴丹群島歷經西班牙、美國、菲律賓治理，西化程度較高，蘭嶼則相對位處台灣外海邊陲，保留較多傳統文化。

ayda nu Butud a tademaw makaala tu 5157 tademawan, u Yencumin namin ku yadahay, makaala tu 4303 tademawan. ina yencumin namaka Pa-tan-daw mabulaway tayni anupinatu a lasubuan nu mihcaan a luitan, ayday u kumu nu heni taeng masasakamu, alahican masasupaini ku nuheni. subalay a tademaw misanga tu balunga, itida i lutucan lalud a tahekal mibuting tu timu, u “ timu a lisi han”. idaw ku “ timu a niyadu’an han” ku ngangan. 

蘭嶼人口現約有5157人，居民多為原住民達悟族，約4303人。原住民由巴丹島移民至此有數百年的歷史，今日兩方語言仍能溝通，時有交流活動。島上原住民製作拼板舟，並在春夏季節出海捕飛魚，亦稱為「飛魚季」。有「飛魚的故鄉」之稱。

cilekay atu mulangaway  生物與生態環境

yadah ku nika laliwaliwah a cilekay itida, micucuay a aadupan siwa ku sasidumaan, manabuyay i lala’ makaala tu sabaw pitu a sasidumaan, militusay aadupen makaala tut ulu a sasidumaan, ayam makaala tu cacay a lasubu idaw ku cacay a sasidumaan, padakaway a sasidumaan milakuud tu sepat a lasubuan, kakuwanan nu kilang makaala tu walu a lasubuan nu sasiduma, picidekan nu langawan nu kilan makaala tu cacay a lasubu tusa a bataan idaw ku cacay a sasiduma. 

島上生物數量分佈約有以下幾類: 哺乳類動物約有9種，爬蟲類動物約有17種，兩生物類動物有3種，鳥類約有101種，昆蟲的種類超過400種，維管束植物約有800種，其中稀有植物占121種。

https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%98%AD%E5%B6%BC