Lanyu

Lanyu (蘭嶼鄉) a sakuwan ku Taitung. kumud nu kalesakan, 47.04 km². （kalesakan nu linpanti 0 km², kalesakan nu pawliwti 43.17 km²）, u kasabinawlan, 5,035 ku tademaw. u kasalumaluma’ sa, 1,798 ku luma’. ilabu nu kasaniyazu’ nu siyang sa, 4,243 ku yincumin a tademaw. u kasabinawlan, Pakalatu 84%(Yami) ku kasabinawlan. u Yami(Tao) ku sakalaniyazu’.

nikasakuwakuwan

Lanyu mala 4 a cuwen atu 6 ku niyazu’. kina 6 a niyazu’sa, Ivalino（野銀部落）, Iranmeylek（東清部落）, Yayo（椰油部落）, Iratay（漁人部落）, Imaorod（紅頭部落）, Iraraley（朗島部落）.

蘭嶼鄉（達悟語：Ponso no Tao），屬台灣臺東縣轄下的行政區，涵蓋蘭嶼、小蘭嶼及其他零碎小島（礁），位於台灣本島（達悟族人稱：Ilaod）東南外海，為台灣唯一地處離島的山地鄉。全鄉面積約有48平方公里，是全國面積最小的山地鄉；人口密度每平方公里約有107人，為全國人口密度最高且唯一逾100人/平方公里的山地原住民行政區。

u Lanyu a kenis (kamu nu Tau: Ponso no Tao), masa nu Taywanay Posong nipikuwan a nipatideng a kasasikawaw, tuyni a masaliyut tu Lanyu atu adidiay a Lanyu idaw aca ku masauncungay adidingay a ba’batuan, kitidaan nina Lanyu (nipangangan nu heni sa u Ilaod) han, i walianay kalatimulan i hekalay nu bayu, sanu Taywanay masacacayay piliyasan tu kanatal a binacadanay a subal. nikaahebalan makaala tu 48 a ping-huwan kung-li, i sausi sa u saadidiay nikaahebal, u sikaidaw nu kacacelcel nu tademaw sa payping-huwan kung-li hakay makaala tu 107 kayadah nu tademaw, masa nu kanatalay u satalakaway nikacacelcelan, nu pilakuwitan tu cacay a ping-huwan kung-li cacay a lasubu nu tademaw, u nu buyubuyu’anay a kenis sakuwan a nabakuwan.

達悟族語的名稱意為「人之島」，漢人以閩南語音譯紅頭嶼或紅豆嶼，西方國家早年稱蘭嶼為「Botel Tobago」（譯為煙草島）。1947年因島上盛產蝴蝶蘭而改名。其語言達悟語與菲律賓巴丹群島原住民語言相通。

u Tau a nipangangan a imi sa "nu tademaway a subal han", nu layak a nipipangangan sa sasengian tu nu ngiha ya kasumanah nu tangah a subal atu lihum a subal han, nutipanay a kanatal i kasumamadan sa kaidaw nu nipangangan tu ya Lanyu "Botel Tobago"(pibelih sa tabaku a subal sa). i 1947 a mihcaan kaidaw nu yadahay a adipapangay a balu kiyu mapasumad. u kamu nu Tau sa sikalecad tu nu Phi-lip-pines (菲律賓) ya Patan (巴丹) hananay a binacadan taneng a sikalalacal a malpadang.

u laylay (歷史)

1644年，荷蘭人派兵登陸蘭嶼探勘。

iti 1644 a mihcaan sa, u He-lan a kanatal miucul tu hitay tayda i Lanyu musatiwatiway maydih a mikilim tu kaidaw nu aalaan.

1645年，荷蘭人二度派兵登陸蘭嶼探勘。

iti 1645 a mihcaan sa muliyaw aca kinatusa a tasubal misamelawmelaw.

1877年（清光緒3年），恆春知縣周有基將紅頭嶼（蘭嶼）併入清帝國版圖，隸屬恆春縣。

i 1877 a mihcaan sa (kaHulaman nu Gin-kuwan-su hungtiay sakatulu a mihcaan sa), ya tapang nu Hen-cuen ci Co-yu-ci hananay sa sinilangatan a maykuwan, pacumuden i kahungtian a masalamit sakay nu Hen-cuen a sikakuwan.

1895年，馬關條約簽訂後，日本政府禁止一般人進入蘭嶼內開發，並設立研究區。

katukuh i 1895 a mihcaan sa, i Ma-kuwan a lice nikasasulitan sa, ya Dipun a kanatal mipulu' tu binawlan a pacumud i Lanyu a subal patadas atu maydihay a misalacul, satusa patideng tu sakingkiwan a kitidaan.

1897年，日本人鳥居龍藏第一次入內探勘，稱居民「yami」（雅美），這是達悟族以前被稱為雅美族的由來。

i 1897 a mihcaan sa, u makay Dipunay a tademaw ci Niyaw-ci-lung-cang (鳥居龍藏) sayaway a micumud a mimisidep tu kaidaw nu salacul, i mahida sa pangangan tu subalay a tademaw tu ya "Yami" (雅美), u sakasingangan tu ya Tau a binacadan hananay u Yami han.

1946年，蘭嶼鄉雖為離島，但在日本時代（1895－1945年）被日本殖民者劃入台東廳台東郡的蕃地之一部份，所以二戰後，在行政制度上，全臺灣的蕃地都被改編成立各地新的山地鄉（山地原住民鄉），所以本鄉也被劃為山地鄉的類別，成立當時，本鄉初名為「紅頭嶼鄉公所」。

1946 a mihcaan, ina Lanyu a kenis kanahatu masa i hekalay nu Taywan a subal, nika i kaDipunan nikuwanan a ziday (1895-1945 a mihcaan), sipalatubangan a sakay nu Pusung a kakitidaan ku situdungay a mamikuwan, kiyu i sakatusa nu kitakitay a kalalaisan sa, i sakelec nu kasabinawlan a likec sa, u nu kahaminan nu pulung a kenis nu binacadan sa, mapabaluhay tu ku kasasiduma nu buyu’buyu’ay a mapangangan, nipabaluhay a patideng, kutusi sa, u Lanyu a nipangangan sa "u kasumanah nu tangah a subal a yakuba han".

1947年，藉盛產蝴蝶蘭的名義而更名為「蘭嶼鄉」。而本鄉也是目前台東縣行政編制上的5個山地原住民鄉之一。

i 1947 a mihcaan sa, pisululan tu ya kiyadahan nu adipapang a balu ngangan ku kasumad a pakutay tu sakay nu kenisay a nipangangan ya "Lanyu a kenis han". ina kitidaan a kenis sa, masa nu pulung i Pusungay a kasabuyu’an a kenis, nu limaay a sausi nikasacacay a pikuwan a kitidaan.

kitidaan (地理)

蘭嶼位於西太平洋位置，在臺灣的東南方，在綠島的南方，南臨巴士海峽與菲律賓之巴丹群島遙遙相望。巴丹群島最北端的雅米島，距離小蘭嶼99公里。即東經121度5分，北緯22度間。面積有48.3892平方公里。氣候為熱帶雨林氣候，年雨量常在3,000公釐以上，年降雨日數達224天。

ina Lanyu i nutipan nu Taypingyang ku eneng, pasay nu walian kalatimulan ku satudu'an, i satimulan nu Luy-daw (綠島), masasuayaw tu ya Pase hananay a bayu atu nu Phi-lip-pines ya Patan hananay a lalitilitin sananay a subal a macacukel i nu kasatimulan. sakaamisan nu Patan sa ya Yami hananay a subal, silaad tu ya adidingay a Lanyu 99 a kung-li. sakasaan i nu walian a telektu 121 tu 5 hun, saamisanay a balattu a masapahcek. kaahebalan sa kaala tu 48.3892 ping-huwan kung-li. sakay nu demiad sa kalacaledesanay kaudadan aca, u paymihcaan sa nikasiudad makaala tu 3,000 kun-li kayadah, i paymihcaan sa makaala tu 224 a demiad ku sikaudad itini.

蘭嶼為火山島地形，最高點紅頭山海拔552公尺。大部分為山地，島上丘陵綿亙，溪流分歧，只有沿海部分為平地、海岸線曲折，熱帶林木遍布。蘭嶼的地質以角閃石的安山岩質熔岩及玄武岩質的集塊岩為主。無人島小蘭嶼則以黑雲母角閃石為主。

ina subal nu Lanyu sa masa pawpaway i alahicaan nu makay labu nu lali kapesan nu lamal, nikatalakawan kasatungduh sa makaala tu 552 nu depah. sakasaan sa u buyu’ ku ahebalay tu enal, masabukubu ku kitidaan nu tukus, sauwac sa masacapa ku kasilasic, uyda sa i capi nu dadipasan ku masaenalay nu kitidaan, kasalupikuan ku sadipasan nu subal, nu caledesay a kilakilangan mamin kasaliyutan i tini. i Lanyuay a lala’ sa u nu ya ciyaw-san (角閃) atu an-san (安山) a ba’tu nikacamulan, atu ya siyen-u (玄武) hananay kasaupu nu masaatiladay ku sasitungus. kainayian mueneng niya adidiay a Lanyu sa kaidaw nu baba’tuan sa ya masalumeni'ay ying-mu (雲母) hananay belatbelat sa kaladiceman a ba’tu.

sakay nu semuyingay (行政)

sakay nu niyadu’ay (部落)

蘭嶼過去有曾有七個部落，目前劃分為四村，分別為椰油村（椰油、伊法達斯）、紅頭村（紅頭、漁人）、東清村（東清、野銀）、朗島村（朗島）。

ina Lanyu a kitidaan ina ayaw sa sikaidaw nu papituay ku niyadu’, palasepaten ku nisabalat tu kasaupu nu niyadu’ kasasiduma sa ya Yayo a niyadu’ (Yayo, i-fa-ta-se), Imaorod a niyadu’ (Imaorod, Yi-len), atu ya Iranmeylek a niyadu’ (Iranmeylek, Ye-ing), Iraraley a niyadu’ (Iraraley).

sakay nu tademaw kaidaw (人口)

蘭嶼鄉的主要民族為達悟族，通行語言為達悟語。蘭嶼鄉內90%的居民為本地的達悟族人，其餘為居民多為台灣本島移入之漢人。

u sakasitungus nu binacadan itida sa, u Tau a tademaw i Lanyu, u kamu sa mamin masanu Tau sikalalacal. i labu nu kenis sa 90% kayadah ku maysakamuay tu nu Tau itiniay tu amin ku eneng nu tademaw, u liwan sa nu makay i Taywanay amin mabulaw tayni musakawaw atu sisalaculay a layak.

蘭嶼的祖先來自菲律賓巴丹島。達悟族人大約於800年前，自現今菲律賓巴丹群島遷入，因此達悟族人跟巴丹人的語言及文化有許多共通的地方。且由於蘭嶼受到現代社會影響較晚，遠較巴丹島保留更多傳統文化。達悟族人製作拼板舟，並在春夏季節出海捕撈飛魚，亦稱為「飛魚季」，因此蘭嶼有「飛魚的故鄉」之稱。拼版舟是由許多不一樣品種的樹木，製成木板再拼裝而成的，並非一體成型的獨木舟。

Lanyuay a kakawsan sa namakay i Phi-lip-pines ya Patan hananay a subal. ina Tau a binacadan sa hakiya nai ayaw nu 800 a mihcaan, mabulaw namakay i lalitilitin sananay a Patanay a subal kataynian mueneng, kiyu u Tau atu ya Patan hananay a binacadan sikaidaw nu kamu atu nu lalangawan a mikasasengi. pasu ina Lanyu a kenis mautang a malawilaw nu aydaay a ziday, sisa kiyadahan ku nu Patanay tu kasupetan tu sakay kasumamadan nutineng a laylay atu nalimaan, zayhan u Tau a binacadan sa matineng misanga’ tu ya tatules sananay a balunga, sipibuting nu heni i adingsingan tu timu, sipangangan han tu ya "pitimuan han a puu’", kiyu sikaidaw nu kasenengan a nipangangan tu "timuay a niyadu’ han". ya ping-pan (拼版) hananay a balunga nipisanga sa, nau pinakupinaay a kasasumaday nu zayliw nu kilang itawya maedem a sanga’an, nipelaan atu nitulikanay a sapat palacamul tu nutineng sikasanga’, caay kau nu masacacayay a kilang ku nidateng a muedem a masa ping-pan kasanga’an a balunga.