Tajikistan

Tajikistan (塔吉克)

u Tajikistan (塔吉克) sa ilabu nu Yaco, itiza i 39 00 N, 71 00 E, u ahebal nu lala’ mapulung sa 144,100 sq km, u ahebal nu lala'ay sa 141,510 sq km, u ahebal nu nanumay sa 2,590 sq km, hamin nu tademaw sa 8,330,946. kakalukan umah sa 34.70%, kilakilangan umah sa 2.90%, zumaay henay umah sa 62.40%

塔吉克共和國（塔吉克語：Ҷумҳурии Тоҷикистон；俄語：Республика Таджикистан），簡稱塔吉克，中亞國家之一，位於阿富汗、烏茲別克、吉爾吉斯和中華人民共和國之間，在中亞國家之中國土面積最小。

Ta-ci-ke(塔吉克) masakaputay kapulungan a kanatal (Ta-ci-ke(塔吉克) a kamu; Ҷумҳурии Тоҷикистон; Er a kamu; Республика Таджикистан), u nipangangan Ta-ci-ke (塔吉克), Cung-ya nu paycacay a kanatal, itida i A-hu-han, U-ce-pi-ke, ci-e-ci-s atu cung-huw-ze-min masakaputay kapulungan a kanatal sa, i cung-ya a kanatal atu cung-ko u ahedal nu lala’ u saadidi'ay.[1]

tapang tusu nu kanatal (首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Dushanbe.

kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)

kakining nu kanatal demiad sa siwa bulad siwa demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Emomali Rahmon, micakat a demiad sa i 1994 a mihcaan sabaw cacay bulad sabaw enem demiad.

cunli (總理)

u cunli nu Tajikistan (塔吉克) ayza sa ci Kokhir Rasulzoda (科基爾·拉蘇爾佐達), micakat a demiad sa i 2013 a mihcaan 11 bulad 23 demiad.

kitidaan (地理)

國家位於中亞的東南部，面積143100平方公里。素有「山地之國」的稱號，山區占總面積的93%。一半以上的地區海拔高於3000米，只有不足7%的可耕地。帕米爾高原的伊斯梅爾·索莫尼峰是全國最高點，海拔為7495米。群山上那些冰川和積雪融化時，形成了條條奔騰不息的河流。

i tung-nan-pu i cung-ya a kanatal, u ahebal nu lala’ 143100 a pin-huw-kung-li. nu idaw ‘’ i buyu’ay a binacadan ‘’ a nikasinganganan,u ahebal nu lala’ i buyu’ hamin hawsa siwa a bataan izaw ku tulu payhunpi. u kenis niyabuyu’ hatida tu pangkiw u telek nu nanum i 3000 mi katalakaw, ya kakalukan caay katanen tu payhun ce pitu dada', pa-mi-r-kaw-yin i yi-s-mi-r.su-mu-ni-hung i kanatal u satalakaway, i telek nu bayu 7495 mi. ya i buyu’buyu’anay nu kuli atu kidetul nu kuli hanika lawpes nu kuli sa, malu sacacay ku nanum matatebudtebud ku nikalawpes musilsil i talawadaw.[2]

malalaway tu kakitidaan a lala’ (領土爭議)

在清朝全盛時期，帕米爾高原全境屬於清朝所管轄，1890年間，俄英兩國簽定英俄協定，由英國取得瓦罕帕米爾，俄國取得北部。目前除東部傾斜坡仍為中國大陸所管轄外，大部分屬於塔吉克，只有瓦罕帕米爾屬於阿富汗。中華民國成立以後，因處於戰亂時期，帕米爾高原始終無法有效統治。但中華民國政府始終將帕米爾高原西邊的噴赤河視為是中國的極西點。

u nu hungti henay a mipikuwan sa, pa-mi-r-kaw-yin hamin nu hungtiay hen a nipikuwan, 1890 a mihcaan e-in kinatusaay a kanatal misasulid tu kawaw nu in-e a nikasasulitanay, u in-ko ku situngusay tu wa-han-pa-mi-r, u e-ko unu saamisanay. ayda hen tu sa ya sawali u masatikenihay unu cung-ko-ta-lu a nikuwan sa, pulung nu hamin nu Ta-ci-ke(塔吉克)ay tu, wida a cacay u wa-han-mi-r unu a-hu-han. patideng ku cung-huw-min-ko i nadikudan, namahida malalais( 戰爭) henay, u pa-mi-r-kaw-yin nai’ ku tatungus a mikuwan. nika u cung-huw-mi--ko kanca paluhidan ku pa-mi-kaw-yin ya i satip a pe-ce u talawadaw palu nu cung-ko a aidangan tu a adihan.[3]

在1960年代中華人民共和國與阿富汗簽訂邊界條約，正式承認放棄瓦罕帕米爾。1990年代塔吉克獨立，在簽訂條約時也承認放棄帕米爾北境，中國極西點向東移至今日位置。

i 1960 a mihcaan u cung-huw-zen-min mapulungay a kapud nu kanatal atu a-hu-han nikasasulitan tu nu likut tu kanatal, u tatenga'ay hang satu miales ku wa-han-pa-mi-ar.[4]

1990 nu mihcaan t-ci-ke u masacacayay tu,u nikasasulitan malu tatenga'ay tu a miales tu pa-mi-ar nu saamisanay, cung-ko ya aadihan tu aidangan malimad pasayda i nu walian katukuh ayda kina kitidaan.[5]

中國和塔吉克於2010年4月27日簽訂的《中華人民共和國和塔吉克共和國政府關於中塔國界線的勘界議定書》，塔方實際控制下的1158平方公里土地劃歸中方。2011年1月，為解決和中華人民共和國之間的領土糾紛，塔吉克議會投票支持劃給中華人民共和國1千平方公里的土地，只占有爭議土地面積的3%稍多一點。

u cung-ko atu Ta-ci-ke(塔吉克) i 2010 a mihca sepad a bulad tusa a bataan idaw ku pitu masasulid tu ‘’cung-huw-zen-min masakaputay kapulungan a kanatal atu Ta-ci-ke(塔吉克) a masakaputay kapulungan a kanatal kina tusay cung-ta a kanatal sakay i tini nu sihuan nikasasulitan tu kenis atu likut a cudad’’, tateng u nikuwanan nu ta-hun 1158 pin-huwa-kun-li nikelapan tu lala’ pabelien ku cung-huwang. 2011 a mihca cacay a bulad, a paketung atu makayniay i nu lala’an nu cung-huwa-zen-min nu masakaputay kapulungan a kanatal, u Ta-ci-ke(塔吉克) mikayki a misinkiw pitukel mikelap sapabeli tu cung-huw-zen-min masakaputay kapulungan a kanatal a lala’ tu cacay a malebud nu pin-huwang-kung-li, ya sakacaceking u ahebal nu lala’ tulu nu payhunpi ku nikayadah tu adidi.[6]

塔吉克外交部長扎里菲把這次土地轉讓稱為是塔吉克的一次外交勝利，因為中國早期宣稱對2萬8千平方公里的塔吉克領土擁有主權。不過，塔吉克的反對派領導人則對此有不同看法，稱這個舉動並不符合憲法，而且這本來就是塔吉克控制的土地。

Ta-ci-ke(塔吉克) i hekalay a sakakaay ci za-li-huy nu ayda pabeli tu lala’ sakalaheci ni-Ta-ci-ke(塔吉克) u saayway nu nikasasupaliyun malaheci, yu mahida u cung-ko nu silala’ay tu tusa a mang idaw kuwalu a malebud pin-wan-kung-li ci- ta ci-ke nu idaway tu mikuwan, nika, Ta-ci-ke(塔吉克) u mibelih kya mikeliday caay kalecad ku adih nidatenga sakay tinakawawan, sakamu sa u mahiniay a kawaw caay kaw nu hulic a tatudung, unu Ta-ci-ke(塔吉克) tu a nikuwanan kinalala’.[7]

2011年9月20日，中華人民共和國和塔吉克共和國邊防部隊代表在帕米爾高原中方第75號界樁處舉行中塔新劃定國界交接儀式。

2011 a mihca siwaay a bulad sabaw tusa a bataan demiad, u cung-huw-zen-min masakaputay kapulungan a kanatal atu Ta-ci-ke(塔吉克) masakaputay kapulungan a kanatal u misebengay i lilis nu kenis a hitay mitayli i pa-mi-kaw-yin a kitidaan sakay pitu idaw ku lima nu bangku patektek a misabaluhay tu nikelapan tu kenis nu cung-ta malaliyunay a kawaw.[8]

binacadan a tademaw (人口民族)

截止2014年1月1日，塔吉克全國總人口816.04萬人。塔吉克人佔80%，烏茲別克人佔8%，俄羅斯人佔1%。此外，還有帕米爾、塔塔爾、吉爾吉斯、土庫曼、哈薩克、烏克蘭、白俄羅斯、亞美尼亞等民族。居民多信奉伊斯蘭教，多數屬遜尼派，帕米爾人屬什葉派伊斯瑪儀支派,

katukuh i 2014 a mihcaan cacay abulad idaw ku cacay a demiad, u ci-Ta-ci-ke(塔吉克) a tademaw hawsa makaala i kanatal tu 8816.04 a man ku tademaw ci-ta-ke a tademaw sa makaala tu payhunce 80, u-ce-pi-ke a tademaw makaala tu walu payhunpi, u e-luo-s a tademaw payhunce cacay. nikahida sa, idaw hen ku pa-mi-r, ta-ta-e, ci-r-ci-s, tu-ku-man, ha-sa-ke, u-ke-lan, salengacay e-luo-s, ya-mi-ni-ya hamin nu binacadan. u muenengay a tademaw hawsa u sinciya i-s-lan a kiwkay, u yadahay u sin-ni-pay, pa-mi-r a tademaw unu se-yA-pay unuydaay tu a kiwkiwkayan kumihiniay.[9]

u dahac (自然資源)

塔吉克以有色金屬（鉛、鋅、鎢、銻、汞等）、稀有金屬、煤、岩鹽為主，此外還有石油、天然氣、豐富的鈾礦和多種建築材料。鈾儲量居獨聯體首位，鉛、鋅礦佔中亞第一位；其次有鉛、鋅、鉬、鎢、銻、鍶、金礦、石油、天然氣、煤、岩鹽、螢石等。境內還蘊藏多種建築材料。水力資源豐富，截止2014年位居世界第八位，人均擁有量居世界第一位，佔整個中亞的一半左右，但開發量不足10%。工業產值通常佔社會生產總值的一半以上。主要部門有採礦業、輕工、食品、有色冶金、化工、機器製造和電子工業。

Ta-ci-ke(塔吉克) idaw ku kulid tu sikinmay ( ciyin, sin, u, ti, kung ), caay kahacica ku siking, miy, yA-yAin ku tungus, idaw hen ku simal, dahacay a bali, u kapahay sa u aalan mihelupay tu simal atu yadahay a sapisanga tu lumiay a zayliyaw. papadidaan misinga tu simal malu sayaway nu masakaputay kapulungan a kanatal, cin,sin kuwan u sakacacay i cung-ya, kilul satu idaw ku cin,sin,mu’,u,ti ss, kin kuwang, simal, dahaca bali, mi, cikah a ba’tu, malikatay a ba’tu. maylabuay idaw henay ku nitimutan tu yadahay a sapisanga' tu luma a zayliyaw. sakalakakitaan tu maykaniay i nanum, katukuh i 2014 a mihca hamin nu kitaki sakay walu, u tademaw hamin i kitaki sa u sakacacayay, hamin nu calap i cung-ya makaala tu pangkiway satu, nika caay katatudung ku nikatahkalan tu cacay bataan nu pay-hun-pi. u pikawawan nu tahkalay hatida ya nicalap tu siykay a tahkal hamin nu kalisiw u pangkiw dada'. sakahenulan a kawaw idaw ku miatangay mikudkud tu tuud, u ahemaway a pikawawan, misanga'ay tu kakanan, idaw hen ku pakulitay a kin, misanga'ay tu sapaiyu' a kawaw, misangay tu kikay atu kalapiyakan a kusi nu kawaw.[10]

manamec (經濟)

palumay a kawaw (種植業)

種植業佔農業總產值的70%，植棉業在農業中舉足輕重，尤以出產優質細纖維棉花聞名于世，棉花單位面積產量在原蘇聯各共和國中居首位。40%的可耕面積用于種植棉花，養蠶業較發達。此外，還種植檸檬、甜柿、紅石榴等水果和少量的水稻、玉米、小麥等。主要出口商品為鋁錠、皮棉和紡織品，主要進口商品為鋁生產原料、石油產品、機器與設備。進口的66%來自獨聯體國家，出口的65%是非獨聯體國家。

u malukay sinipaluma haynikaidaw ku tahkalay nu payhunpi pituay a bataan, paluma tu sasangaan tu kupa’ sa i malukayanay u tanengay ku baked, ya nikatahkal nu kupa’ sa u dawdawmi’ay kya balu nu pada sakasingangan i kitaki, kina balu nu pada sa u ahebal nu tahkalay i nu su-linan a masakaputay kapulungan a kanatal u saayaway. pay-hun-ce sepad a bataan ku ahebal tanen paluma tu sapadaan a kilang, kapah uyni u pahamay tu kayku a kawaw, kiyu, sinipaluma hen tu cileminay a kama, sicedamay alupal, sumanahay a kiyabes hamin nu heci atu idaw kuyni u tipus, kupkup, habay, hawsa. u sapatahekalay a tuud uyni u alumi, ucaayay hen nikapapelaay atu sasangaanay a keliw, tatengaay micumuday a tuud u alumi sasangan a zayliyaw, simal a tuud, kika atu sapisanga. u nikataynian pay-hun-ci enen a bataan idaw ku enen numakayniay i masakaputay kapulungan a kanatal, u tahkalal a pay-hun-pi enen bataan idaw ku lima nu caayay kaw nu masakaputay kapulungan a kanatal.[11]

u malukay pahabaay a kawaw (農牧業)

塔農業分為個體經濟、集體農庄和公有經濟。塔農業私有化改造之後，個體經濟已逐漸佔據塔農牧業的主要地位，但農用機械和技術的缺乏已嚴重製約著塔農業的發展，隻有59%的農用耕耘機可以使用。2011年塔農牧業總產值比上年成長7．9%，達148．53億索莫尼，其中種植業產值108．94億索莫尼，同比成長8．2%，畜牧業產值39．58億索莫尼，同比成長7．0%。影響塔農業發展的資金和技術等問題仍未得到解決。

ta a malukay idaw ku nu udipay, nu mapulungay a kakalukan atu nu maylabuay a manamecay. u malukay nu ta a maluk idaw ku nu udipay a nisumatan hawsa, nu udipay tusa manamec haymaw micalap ku ta a malukay pahabayay u sakahenulan a nikaluk, nika u kikay nu malukay atu nalimaan nai’ ku matatudungay caay tu pakalaheci pihacen ku nipikuwan tunu sakay manamec i ta nu malukay, uyda dada sabaw lima idaw ku siwa nu pay-hun-pi ay u sakaluk a satami nu kikay ku cukaymasen. 2011 a mihca ta a malukay pahabayay hamin nu sapalahad kiyadahan ku nu ayaw nu mihcaan tu pitu.siwa a pa-sin-tu, makaala tu 148.53 i’ nu su-mu-ni, nikahini u nipaluman sikaidaw sa 108.94 i’ su-mu-ni, sakalecad idaw tahkal walu.tusa a pay-hun-pi, nu pahabayay a sikaidaw 39.58 i’ a su-mu-ni, nisakalecad idaw ku tahekal pituay.lin pay-hun-pi.mapalatit ku ta nu malukay sapalahed tu kalisiw atu nu nalimaanay a munday hayayda caay henay pakatepa tu sakalaheci nu kawaw.[12]