Yi-ta-li ta-paw-ciw
Yi-ta-li ta-paw-ciw 義大利大堡礁
mikawaway-kalumyitiTa-paw-ciw “ igu : Great Barrier Reef” u satabakiay satanayuay nu kitakid a San-hu-ciw subal, itida i tip tay-pin-yen a Aw-cuo wali amis dadipasan nu bayu, tanayu namaka Aw-cuo wali amis Kun-se-lan-cuo hekalay a San-hu bayuan, amis namaka Tuo-lei-se bayuan, nutipan katukuh Nan-huy-kuy-sin nu timulan “timul nu laa’tan 10ﾟtimul nu laa’tan 24ﾟ”,satanayu sa ku ahebal makaala tu tulimsepsep kun-li, ahebal caylimcay kuli.
大堡礁（英語：Great Barrier Reef）是世界最大最長的珊瑚礁群，位於南太平洋的澳洲東北海岸，它縱貫於澳洲東北昆士蘭州外的珊瑚海，北從托雷斯海峽，南到南回歸線以南（約南緯10°至南緯24°），綿延伸展共有2,600公里左右，最寬處161公里。
makaala tu tusa a malebut idaw ku siwa a lasubu nu masacacayay a ba’tuan atu siwa a lasubu nu tabakiay adidiay nu subalan, malaliwaliwah i 344,400 pin-fan-kun-li, micidek ku kapah nu tataydaan midang, sabataday nu Ta-paw-ciw i timulan nu dadipasan tu tusipcay kun-li, micapi ku amisan, sacapiay nu dadipasan sabaw enem a kulian. kasikidan nu bayu, muculal ku batu mala subal nu ba’ba’tuan, itini i ba’ba’tuan atu dadipasan u sakalihalay a caculilan nu balungan a dadan. kasibalian kainai’an nu cakep, makayda ku balungan, isasa nu balunga yadah ku cancanan nu aadihan i sasa nu bayu, masahicaay a san-hu nu aadihan, mala tataydaan tu nu namaka cuwacuwaay nu kitakiday a tademaw miadih tu masahicahicaay a bangcalay nu sasay a bayu nu aadihan.
約有2,900個獨立礁石以及900個大小島嶼，分佈在約344,400平方公里的範圍內，自然景觀非常特殊。大堡礁的南端離海岸最遠有241公里，北端較靠近，最近處離海岸僅16公里。在落潮時，部分的珊瑚礁露出水面形成珊瑚島。在礁群與海岸之間是一條極方便的交通海路。風平浪靜時，遊船在此間通過，船下連綿不斷的多彩、多形的珊瑚景色，就成為吸引世界各地遊客來獵奇觀賞的最佳海底奇觀。 57 ina Ta-paw-ciw namaka pinaay nu cilekayan a san-hu cilekay nu sakasanga, u cilekay ku misangaay tu sapabeli nu satabakiay a sinubuan, kanahatu namaka tapukuan maadih tu. sisa yadah satu ku canancanan nu cacilekayan, itini i caysiwwalcay mihcaan pacumuden i kitaki nu kaliwanan namaka babalakiay a nikasinganganan. masingkiw nu CNN mala kitakid nu pituay a mahicahicaay nu aadihan. 大堡礁是由數十億隻微小的珊瑚蟲所建構成的，是生物所建造的最大物體，就算從外太空也能看到。因其造就了豐富的生物多樣性，而在1981年被列入世界自然遺產名錄，也曾被CNN選為世界七大自然奇觀。
ina Ta-paw-ciw itida namin i madiputan nu Ta-paw-ciw kun-yun namin, kya mawada ku sakayniyadu’ a nikalalid nu tademaw, mahida u mibutingay, aidangan. nika idaw ku milawlaway tu Ta-paw-ciw, mahida u cilis nu bayu atu nikasumadan nu demiadan a sanhu atu sicekaay a bunac nu bayu anika buladan nu nikacunusan.
大堡礁大部份區域都在大堡礁海洋公園的保護之下，這減少了人類對此區的影響，像是漁業、觀光業等。但依舊有其他的環境因素影響大堡礁，如因逕流或氣候變化造成的珊瑚白化及棘冠海星週期性增加。
misuayw tu Aw-ta-li-ya binacadan atu subalay nu Tuo-lei-se tademaw, namaka cacay a wang lima a malebut, itida tu kunuheni a mapulung maudip, u lalangawan atu sakaudip mapalalid ku nuheni.
對澳大利亞原住民及托雷斯海峽島民來說，從約一萬五千年前以來，他們就與大堡礁共同生活至今，無論是文化或精神都深受其影響。
ina Ta-paw-ciw u kakataydaan nu midangay, picidekan u Cen-lin subal (Whitsunday Island) atu Kay-en-se kitidaan. aaidangan u sasakaudipen nu binacadan a tataydaan midang, tu mihmihcaan idaw ku cacay a bataan nu yian a kalisiwan. 34 大堡礁也是個相當熱門的觀光景點，特別是在降靈群島（Whitsunday Islands）及凱恩斯地區。觀光業是這裡重要的經濟活動，每年約有十億美元的產值。
ala’ atu kakitidaan地質與地理
mikawaway-kalumyitisasa' nu Ta-paw-ciw a aadihan大堡礁海底的景象
mikawaway-kalumyitiTa-paw-ciw u Ta-hun-suy-lin micidekay nu kitidaan a aaidangan. makaamis u Sicekaay a ba’ba’tuwan “Bramble Cay, saamisay nu Ta-paw-ciw a subalan” atu Pa-pu-ya-niw-ci-nei-ya laa’d a Tuo-lei-se bayuan, timul makatukuh i Yi-li-te’-ni-se-subal “Lady Elliot Island” nutipan nu Ta-paw-ciw a subalan atu Fuo-lei-ce-subal “Fraser Lsland” laa’dan nu bayuan. Sicekaay a ba’ba’tuwan atu Yi-li-te’-ni-se-subal patelek han ya laa’d caysiwcaylim kun-li. siwa a lasubu ku subalan, enem a lasubu u Ta-lu subalan atu tulu a lasubu nu San-hu subal.
大堡礁為大分水嶺地區的特殊景觀之一。其北起荊棘岩礁（Bramble Cay，大堡礁最北端的島嶼）與巴布亞紐幾內亞間的托雷斯海峽，南至伊麗特女士島（Lady Elliot Island，大堡礁最南端的島嶼）與弗雷澤島（Fraser Island）間的海峽。荊棘岩礁與伊麗特女士島的直線距離為1915公里。其間900多座島嶼，約有600座大陸島與300座珊瑚島。
namaka baluhay a nikalingatuan, tawya atu Nan-ci-cuo malalitinay nu Aw-cuo sipakay mihmihcaan pasayda i amis a malimad. nikaninelan a nikalimad, Awcuo wal namakayda talakaw talakaw satu nu zitayan, itida i Kun-se-lan labu nu sepat a lasubuan mala kakenihan nu nananuman. duma satu nikabakuhacan nu buyu’ masatatungtungduh nu lamal, kalaputuputunan nu lamalan atu tabakiay nu ba’tuan, picidekan u saatekakay nu ba’tu ku muculalay malatalakaway a subalan “ high islands, saan u silamalay nu buyu’ a subal”.
從新生代開始，原先與南極洲相連的澳洲大陸以每年7公分的速度向北移動。因板塊移動，澳洲東部經歷了一段陸地抬昇的時期，在昆士蘭內陸400公里處形成分水嶺。另外，由於旺盛的火山活動而產生了層狀火山、盾狀火山及玄武岩流，其中一些堅硬的露頭成為高島（high islands，基本上為火山島）。
ya san-hu bayuan malaenal satu, malingatu tu itida mulangaw, katukuh tu tulimsepsep wang a mihcaan, Kun-se-lan amisan u alihaway henay a nanuman, tada akuti’tu ku nanum caay langaw ku san-hu. nikudan satu Kun-se-lan limaden patayda i kacaledeledesan a nanuman, nika talakawan tu nu nanum atu ilabu tu nu nanuman a nikasumadan sisa malakapahay tu a langaw nu san-huan. ayda hantu, langaw nu san-hu tu mihmihcaan macunus ku cacay〜tulu a kun-hun, talakaw nu langawan macunus tu cacay〜tulim kun-hun. langaw nu san-hun mangalay tu cilal, sisa itidaen i labuay nu nanum tu caylimsep kun-ce ay a nanuman.
在珊瑚海盆地形成後，珊瑚開始在此生長，但直到2500萬年前，昆士蘭北部仍處於溫帶水域，水溫過低而不適合珊瑚生長。之後，昆士蘭移動到熱帶水域，水溫的上升及海水深度的變化都對珊瑚的生長造成相當大的影響。此時，珊瑚的直徑每年可增加1～3公分，高度每年可增加1～25公分。但因珊瑚生長需要陽光，故只分佈在水深150公尺內的水域內。
tusa a malebut sepat a lasubu a wangan nu mihcaan, Kun-se-lan kaakuti’an nu nanuman, nu duma a nikaudipan a sanhu malingatu tu a mulangaw, tawya, nanum makakenih ku nanum nu buyu’an a haymaw sa mapuhal atu masaupu mala San-ciw-cuo, mabataday nu nikaenepan nu tuu’d tuu’dan atu maibukay nu ba’tuan, caay pikapah tu nikaudipan nu san-hu. cacay a wang nu mihcaan sa, mulenu’ ku bayu’, pakaicelang tu nikapulungan a kawawan. tawya, amica ku nipicumud nu liken miput tu langaw nu san-hu, nika u dauma satu, nikaupuan nu liken mala lalangawan a tapan nu san-hu. duma satu, tu sepat a lasubuan a manga, micumud i cen-pin-ci, kitidaan a bayu talakaw ku untu tu sepatﾟ.
2400萬年前，昆士蘭到達熱帶水域，部分珊瑚開始生長，同時，河流對大分水嶺山脈的侵蝕作用及堆積作用形成三角洲、遠海沉積物及濁積岩，這對珊瑚的生長形成了不利的影響。1000萬年前，海平面下降，這加強了堆積作用。同時，進入海中的砂石雖會阻礙珊瑚生長，但另一方面，砂石所堆積的地方也成為珊瑚生長的基底。另外，40萬年前，進入間冰期，此區的海水溫度上升了4℃左右。
sakaudipan生態
mikawaway-kalumyitiTa-paw-ciw yadah ku canacanan nu cilekayan, pasu kainaian tu nu cilekayan atu u inai’ay tu nu cilekayan, idaw henay ku micidekay nu duma a cilekayan i Ta-paw-ciw. 30 大堡礁支持著多種多樣的生物，其中包括有許多易危和瀕危物種，還有一些是大堡礁的特有種。bilangan a Ta-paw-ciw.大堡礁的綠蠵龜。
nipipatalaw tu liwliw環境威脅
mikawaway-kalumyitiuntu nu bayu a nanum atu nikapayha nu Ta-paw-ciw a san-hu 海水溫度及大堡礁的珊瑚白化
mikawaway-kalumyitinikasumad nu demiad, mapauning ku liwliw, sicekaay a bunac nu bayu atu mibutingay u satabakiay nu nipiedisan tu Ta-paw-ciw a nikaudipan. duma idaw henay ku nipatalawan u nikapecian nu balungn, nikamulecisay nu simal atu masaniyulay nu caledes. mukanay tu ukak u mukanay i sanhuay a itidaay a cilakay nu sanhuyen a cilekayan “ Hlfolliculina corallasia” a nika tahekalan nu imelang, taneng malalid tu tulu a bataan idaw ku cacay nu dumaan a sahu. saan ku mikinkiway nu Amilika a ke-sye-yun, namaka cacay a malebut siwa a lasubu siwa a bataan idaw ku walu nu mihcaan. saan tu tusepcaynem mihcaan tu tulu a bulad saan, tada diheku akuti’ tu ku bayu sakatulu tu anika salengacan a kawaw nu kitakidan, sisa mamin malekep ku teban amis a san-hu-ciw a mapatay, hamin han mapulung tu sipsep % sa.
氣候變化、污染、棘冠海星和漁業是對大堡礁生態系統健康危害最大的因素。其它的威脅還有海運事故、油外洩和熱帶氣旋。骨骼侵蝕帶是一種發生在骨狀珊瑚上的由原生動物珊瑚鹽泡纖毛蟲（Halofolliculina corallasia）引起的疾病，可以感染31種珊瑚。根據一項美國國家科學院的研究，自從1985年來，大堡礁已經因為上述危害因素損失了超過一半的珊瑚礁，其中三分之二的損失是發生在1998年以後。一份2016年三月的報告顯示，因為海洋暖化引發第三次全球白化事件，導致中北部的珊瑚礁可能全數摧毀，佔據大堡礁整體40％以上。