kikang

u talamangaw, kikang nu tulakuk (公雞). u tayna nu tulakuk (母雞).

tulakuk a ngangan (雞名)

動物名。常見家禽，品種很多。嘴短，上嘴稍彎曲。頭部有紅色肉冠

如：、「土雞」、「來亨雞」、「放山雞」、「飼料雞」。

aadupen, u maadihay a papahabayan a tulakuk yadah ku caay kalcacad idaw ku apuyuay a sangucu’ idaw ku malikapuay a sangucu’ u adiping nuheni caay kacalcad idaw ku sumanahay a adipin, nukikay a adipin tabaki. mahida u tadatulakuk hung-nga a tulakuk u papaydangen i buyu’ idaw ku sasitikuk.[1]

雞（學名：Gallus gallus domesticus），家雞最初被馴化成為家禽的目的是提供廉價優質的動物蛋白質食品，是家畜及家禽中數量最多，分布也最廣的。據統計，雞的總數於2011年超過190億隻，高於世界上其他鳥類的總和。

tulakuk (mitesekay a nipangangna, Gallus gallus domesticus), saayaway yu pahabay ku lumaluma’ tu tulakuk sa u sakaydih a pahabay tu tukakuk namakayni i uheci tu yan-bay-ce, sisa maydih hamin a pahapay u kulakuk hananay u sayadahay a apapahabayay nulumaluma’ icuwacuwa idawamin ku pahabayay tu tulakuk, naytiya i 2011 a mihcaan makatukuh tu 190 yi’, kiyadahan ku nu kitakit a papulung misausi.[2]

公雞指的是雞形目中的雄性鳥，一般指雄性的雞。

u adih nu tademaw melaw satu tulakuk malcad tut ama nu ayam aadihen.[3]

mananaman (習性)

公雞遵循多配偶制，但無法同時守衛數個窩的蛋。公雞守衛自己母雞正在造鳥窩的整個區域，並攻擊進入這個區域的其他公雞。

u kikang nu tulakuk yadah ku acawa, nika inai ku tatengaay a kasukapahan (對象) a tatayna, nika sa milimuut ciniza tu yasiti'kukay a tayna. anu tayni ku midebungay a kikang sa padihin ciniza tu midebungay tu midikuay a tayna.

在白天，公雞常常棲息於高處，通常距離地面有0.9至1.5米高，以警衛自己的族群。若食肉動物在附近，公雞會發出獨特的報警聲。

yu demiad u tama nu tulakuk micekaw u pabaw nu kilang sa 0.9至1.5米高, sakasaan nu tamas a miduput tu katuuday a tulakuk, anu makaadih tu bau atu wacu sa mibihbih tu sakubal pakatineng tu katuuday.[4]

kukukuku sa kusuni’ (公雞打鳴聲)

公雞一般在其出生後四個月內開始打鳴。雖然母雞也可能會打鳴，但打鳴（和雞冠發育）是公雞的最明顯特徵。

u tama nu tulakuk anu makatukuh tu sepatay a bulad sa misakuku tu u tama, hanca u langan nu ayam masuni tu nika adidi’ ku suni, uyniyan u adipin nu tama nu talakuku sa u kaliyut (特徵) nu heni.

公雞一般被描繪成在破曉的時候打鳴。雖然許多公雞在醒來後不久就開始打鳴，這說法並不準確：公雞可以並且可能在一天裡的任何時間打鳴。一些公雞尤為吵鬧，幾乎無時無刻不在打鳴，而另一些公雞則一天內僅僅打鳴了很少次。這取決於公雞的種類和個體性質。

u kikang a tulakuk sa miadih tu demiad a musakukuku, u dumasa itiya mahcamulekal itiya musakuku, uynian a kamu caay kalucek, u kikang nu tulakuk sa alahican sadimiad sa musakuku, u dumasa cakapinapina a musakukuk, uynian sa ucaayay sakacacay kalecallecal nu tulakuk.

我們常常會看見公雞坐在柵欄和其他一些物體上，打鳴以宣示自己領地。

alahican maadih kita ku kikang micekawaca i talakaway a cacekawan tu musakukuk matiya u pasubanaay i tidaan tu nika u sakakaay kaku sanay.

公雞也會發出數種其他的叫聲，也能發出與母雞類似的咯咯聲。公雞偶爾會模仿母雞的咯咯聲來吸引母雞過來尋找食物，就像母雞向小雞做的那樣。

u kikang sa alahican midudung tu ngiha’ nu langan, kiya midudung tu ngiha nu langan a tulakuk, u maydihay misukapah tu langan nu tulakuk. Alahican malecad tu ngiha nu langan atu tulakuk nipitakus tu siwsiw nida.[5]

lalangawan (文化)

在英語中，雄性的雞小於一歲一般叫做「cockerel」。「rooster」一詞起源於美國，如今已在北美洲、澳大利亞和紐西蘭廣泛使用。「cock」和「cockerel」則是英語中最原始的詞彙，用於英國和愛爾蘭。

ayda u kamu nu Amuhuan cacayay amihca ku tama nu tulakuk "cockerel","rooster"namakayda i Amuhuan a Bey-me-cow Aow-ta-li-ya atu Niw-si-lan manuwah. “cock” atu ”cockerel” u sakakamuen nu Amohuan, u sakaydida I In-kow atu Ay-e-lan.

在一些文化中公雞被看做是神聖ukaywanan kailulang的動物pala di’tu nu ，公元前2000至前700年存在於今伊朗的凱揚王朝就已經存在這種崇拜了。

imatuya a lalangawan sa u kikang a tulakuk palakailulang (神聖) nuheni amiadih ,yu 公元前2000 katukuh ayza 700 a mihcaan, sa idaw tu ku tulakuk Yi-lang a Kay-yang a hungtiay nikasa palahudiay ami kailul (崇拜) nuheni.[6]

kaliyut (特徵)

外面來說，典型家雞的毛色都是棕色。當中雄性毛色偏向於有光澤的深紅色，且尾部的羽毛顏色一般呈深綠色、深藍色等較為鮮艷的顏色，同時這些尾部的羽毛較長並呈下垂狀；母雞的體色則較單調，羽毛沒有光澤，尾部羽毛較短，沒有雄雞的鮮艷羽毛。

u kamu nu hekalay, u banuh tulakuk sa uydaan amin u cung a kulit, u nu tama a kulit nu banuh sa idaw ku misabelitay a kulit a sumanahay , alahican (有時候) uyya kikul a banuh idaw ku langdaway a kulit,nika u sumilaway a kulit bangcal a azihan kya kulit, u kikul nu tama a tulakuk tanaya’ sa balikaku’(彎) tasasa, sakanamuhan amiadih, u nu tayna a banuh caay kalecad tu nu tama a banuh, u nutayna a banuh caay kapisabelit a adihan, sisa I tini kacaay kalecad tu nu tama a banuh.

在體形上，雄雞比母雞稍大，而母雞在整體上較雄雞稍胖。

u sakaytini I udip amiadih kitabakian nu tama ku tayna a tulakuk, nikasa u tayna a tulakuk kikidemuan (肥) ku tama a tulakuk.

雞的奔跑能力很強，但由於翅膀較一般鳥類短小，故飛行能力較為薄弱，僅能短暫且低空飛行。

u tulakuk hananay icelang a batuba’ nikasa anumubahel caay kabatad kunibahelan acapicapi kunibahel nu tulakuk saka caay ka batad kunibahelan nu tulakuk sipakayni i sakubad apuyu’ ku sakubad sisa caay kabatad kunibahel.

成年後的雞頭上至下喙都長有火焰形狀的肉冠，當中雄雞的肉冠較大顏色較紅，母雞則肉冠較小顏色較淡。

yu tabaki tu ku tulakuk u adipin nu tama sa talakaw i tangah tasasa ku I bihiday a atipin sumanah ku kulit kitabakiyan kunu tayna a adipin, nu tayna a kulit nu adipin sa caay kasumanah.

剛出生的幼雞呈純黃色，或帶有深楬色、灰白色斑紋的絨毛。長大後會慢慢長出羽毛取代絨毛。

u ciwciw nu tulakuk u banuh nuheni balecad tu kudawdawan, idaw ku silumeni’ay matusulidaway (天空色,有一點藍), u kalasalsalangacan (絨毛) mahkamuculalay a banuh,anu tabaki tu tulakuk sa inai’ tu kya kalsalsalngacanay a banuh masumad tu nu tabakiay a banuh nu tulakuk.

malatikuk (雞蛋形成)

母雞正常18週齡時開始產蛋。母雞由於日照與營養影響，只要一開始產卵，即會天天排卵、生蛋，即使不交配仍會產卵。但這些雞蛋沒有經過受精，細胞無法分裂，因此無法孵出幼雞。通常人們日常用於食用的雞蛋都是孵不出幼雞的未受精蛋。

u nipahabayan a tulakuk saka 18 a lalipayan u tayna a tulakuk malingatu tu a sitikuk, u nipahabayan a tulakuk tayna hananay a kapah ku kakanen ababecul tu demidemiad kya sademidemiad sa asi tikuk, u tikuk nutulakuk anu caay kasikikang (公的) sa caay kalawawa kya tikuk malukakanen tu nu pahabayay tu ayam a lumaluma’. [7]

titi nu tulakuk (雞肉)

雞，是多數人從小吃到大的肉類，也是當今社會肉類消費的主流之一，相較於其他肉品,如牛肉羊肉豬肉魚肉，雞肉的接受度仍較高。蛋白質高、脂肪較低的雞肉，每一種料理方式都深受世人所喜愛。

u tulakuk hananay u tadamanay a kakanen nu paylumaluma’ nanu adidi’ katukuh nika balaki mukanen tu titi nu tulakuk, ayda sa itini i siykay sa tadamanay a kakanen nu tademaw, pikikakaan (相較) ku titi nu katalan atu pabuy atu buting, tu nu ,u titi nu tulakuk kakaydihan nu mukanay tu titi, talakaw ku tan-bay-se、i sasa ku ce-bang, u hicahicaen amu salami’ sa nu kakaydihan tu nu mukanay tu titi.

其他的雞內臟，像是雞心，富含蛋白質，能夠幫助鉀鈉平衡；雞肝，含鐵豐富，是補血聖品、至於雞腸則常用於滷味、雞腸旺鍋等料理。

u i labuay nu udip nu tulakuk idaw ku balucu’ nu tilakuk yadah ku tan-bay-se, miedap tu cia-na(鉀鈉) amidaduy, u aday nu tulakuk, matumes nu simukinay(鐵), u sapicunus tui dang, nika u sawada nu tulakuk sa sipidengel tu hicahica a titi sapalamel amutengel tu hicahica a titi.[8]

idang nu tulakuk (雞血)

和豬、羊及鴨等動物的血液一樣，雞血也可供食用。

malecad tu nu pabuy atu size atu nu taduk a izang, kakanen nu amin.[9]

banuh (羽毛)

雞的羽毛因為重量輕且保溫性高，經常被用於衣服及寢具上。但品質和鴨與鵝這些水鳥相比較差，因此多用在低價的夾克或是棉被上；另外雞毛也可以製成常見的清潔用品——雞毛撣子。

u banuh nu tulakuk sa ahemaw caay kaba’ket sisa padihcu tu uzip, alahican sa sangaan nu tu zikuz atu sapipihpih tu yatakatakalan u tulakukay a banuh a tan-ci (雞毛撣子). u cayliw nida sa caay pikidemec tu nu taduk atu gaciw (鵝) sisa caaykatekes ku aca nu da anusangaan tu zikuc atu pada, uzuma satu sangaan nu tau tu sapipihpih mibanan (不要的掉) tu lalabu nuluma’.[10]

tai’ nu tulakuk (雞糞)

乾燥後可作為肥料用，內含3%氮、5%磷酸、5%鉀，有機肥，略有臭味。

anu pawalian kya tai’ nu tulakuk sa sasa padamek tu lamilami’. izaw ku 3% tan(N nitrogen 氮)、5% lin-suan(H₃PO₄ Phosphoric acid磷酸)、5% cya(K Potassium Kalium鉀), yuya u aheden kya sanek nu tai’.[11]

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan (外部連結)

[1]中文維基-公雞：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%85%AC%E9%9B%9E

[2]中文維基-雞：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%B8%A1

[3]「全G百科」一秒認識雞！網驚：原來雞胗不是雞的腎：https://health.ettoday.net/news/1050273

[4]國語辭典-雞：https://www.moedict.tw/%E9%9B%9E