nipaluma-alilulu, alilolo

masa dumaay a ngangan (各種名稱)

【學名】 Sapium sebiferum (L.) Roxb.

【mitesekay a ngangan】Sapium sebiferum (L.) Roxb.

【科名】大戟科(Euphorbiaceae)

【sapamataan a ngangan】Euphorbiaceae

【屬名】 烏桕屬

【mikeliday a nagangan】Alilolo a langawan

【俗名】 烏果樹、蠟油樹、木梓樹、瓊仔樹、卷子樹、木蠟樹、木油樹、木樟樹、虹樹、蠟燭樹

【tada ngangan】u-guoo-shuh, lah-you-shuh, muh-tzyy-shuh, chyong-tzyy-shuh, jiuann-tzyy-shuh, muh-lah-shuh, muh-you-shuh, mhu-jang-shuh, horng-shuh, loh-shuh.

【英名】Chinese Tallow Tree

【ing a ngangan】Chinese Tallow Tree

【族語】布農 Panduan Hazam Tu Lukis、撒奇萊雅 Alilolo、鄒 Capai Tan'a'a、卑南 Palratri'、魯凱 Alragu

【kamu nu binacadan】Bunun布農 Panduan Hazam Tu Lukis、Sakidaya撒奇萊雅 Alilolo、Co 鄒 Capai Tan'a'a、Piwma卑南 Palratri'、Lukay魯凱 Alragu

【使用族群】 布農、撒奇萊雅、鄒、卑南、魯凱

【midaduay nu binacadan】Bunun, Sakidaya, Co, Piwma, Lukay

kaliwasak nu langaw maudip (分布環境)

itni i Taywan Yi-lan, Tuing, Taycuo, Taynan a buyuan, dadan atu depadepadan maadih ku langaw.

(kamu nu Hulam:在台灣宜蘭、桃園、台中、台南的山坡、路旁或堤岸發現其蹤跡。）

sasapayuan (藥效)

isanek han, kala sicesicedaman, sapi’ dihku, idaw ku ledek, mihepec tu nanum nu bili, mipatay tu cilekay, micepcep tu puces, angangan nu sasapayuan han sakay lebawaw nu bili, masa alitaday nu udip, caay tai’, masilal a bibusi, mapuces, masilal, kalatan nu bau, adada nu cacebuan nu tatayna,mapudac ku banges, mabutus nu adadaan.

(kamu nu Hulam:在性味方面，帶點甘、涼且性微溫，帶有毒，具有利水消積、殺蟲解毒、拔毒消腫等功效，主要用來治療臌脹、癥瘕機聚、二便不通、濕疹疥癬、疔毒瘡疥、濕疹、蛇傷、陰道炎、皮膚皺裂、水腫...等等症狀。）

milihida tu langaw musakamu (生態形狀描述)

alilolo han u dah jii a langawan alilulu a langawan u mahetikay ku papah a tabakiay nu kilangan, langaw nu kilang han u paduh nida kala abuabuwan ku kulit, i pabaw mabalad ku nika pelaan, maikes satu tulak saku paduh.

(kamu nu Hulam:烏桕為大戟科烏桕屬的落葉性大喬木，其樹皮呈灰褐色，上有深縱裂紋，老時會有剝落的現象。）

cacay nu papahan masasuala tu akaway, papah han mahida u tatipeluk masadid masadicem, tanayu han makaala tu pitu a cong-fen, ahebal han makaala tu sepatay a cong-fen, akaway nu papahan tusa a cong-fen, idaw ku tusaay hahanhanan sapatahekal tu cemed, mapulung atu puduh maudip.

(kamu nu Hulam:單葉互生，葉片形狀呈略帶紙質而平滑的菱形，長約7公分，寬約4公分，葉柄約為2公分，有兩腺體分泌蜜汁，與螞蟻有共生的現象。）

papah han kala lumenian kuni ka langdawan, papah nu nikudan han kala sulisulidawan, katukuhan i balangbangan nudemiadan masumad ku papah kala sumanahan.

(kamu nu Hulam:葉片上面呈濃綠色，葉背面則為蒼色，到了秋季樹葉轉為鮮紅色。）

tulu – enem a buladan sibalu tu kalawlawan a kulid nu adidiay a baluan, balu han siakaway, i akawayan siadidiay nu balu idaw ku akaway, sipakay sasa tapabaw sa kuni ka cebalan nu balu, balu nu tunduh han u tamaan nu balu, siakawaya a balu han u taynaan a baluan.

(kamu nu Hulam:3-6月開黃綠色的小花，花有柄，花軸上著生的小花有花梗，由下往上開放，花序頂部為雄花，基部為雌花。）

siwa- sabaw tu cacay a buladan siheci mahida u mali pela’ sananay ku  heci nida, adidi ku heci makaala tu 0.5-1.5 congfen, naw langdaw henay hamaw sa a mala lumeni’ay a heci, ilabu idaw ku tuluay nu sanglacay a papa’nuan.

(kamu nu Hulam:9-11月結出的果實為近球形的蒴果，徑約0.5-1.5公分，由青綠色漸漸轉成黑色，內有3粒的白色種子。）

picidekan nu langawan (形態特徵)

mahetikay nu papah a talakaway nu kilangan, talakaw han makaala tu sabaw tu lima a cong-chyy, nai’ ku banuh, sicica’, kala lumelumenian ku paduh nu kilang, mabalad kunika pelaan, akaway ahebal.

(kamu nu Hulam:落葉喬木，高可達15公尺，無毛，具乳狀汁，樹皮灰黑色，有縱裂。枝廣展。）

papah masasuala tu akaway, masadecem, makimulmul kunika diceman, tungduh nu papah masadicem, balangbangan han hamaw sa a  sumanah, kamakamaan, kiyukiyuan, hese, tesek nu langadaw atu maminan a langdawan nu kulitan, alahican nu cacaya a papahan yadah ku kulid. balu cacay ku batac nu akaway misiketay tu balu, masasuala tu akaway, mapulung i tungduh ku balu amasilac, kalawlawan langdawan ku kulit nu adidiay a mahida u tipus kuni kasihecian, itini i sadingsing amasa balu.  

(kamu nu Hulam:葉互生，呈菱形、菱狀卵形，頂部具尖頭，秋季時會轉為紅、橙、紫、褐、深綠或釉綠等色，甚至有可能一葉數色。花單性，雌雄同株，聚集成頂生總狀花序，黃綠色細穗狀，在春季時吐出。）

pela’sa ku heci i langaw langdaw ku kulit, sanglacay mahida u mali ku heci, maduhem satu lumeni’, pala’sa mala tulu kuni ka papelaan. pa’nuhan mahida mamulmulay, ihekal han matabu nu lacik sisa pacebaay nu pa’nu.

(kamu nu Hulam:蒴果綠色，梨狀球形，成熟時黑色，並裂開為3瓣。種子則近圓形，外被白蠟質假種皮。）

sapihica (用途)

jong-gwo a alilolo u sakaudip nuheni sisa paluma kuniheni nu matenesay tu makaala tu pinaay a malebut nu likisian, angangn han u heka nu panu’ matabu nu lacik, sisa taneng a sangaan tu lacik. panu’ han u si simalacatu, taneng a sangaan tu sabun.

(kamu nu Hulam:中國將烏桕視為經濟作物而栽植已有千年歷史，主要因其種子外部含蠟，可為蠟燭。種子本身含油，作肥皂原料。）

u papahan han taneng mala sasapayuan, itini nu binawlanan han saka nikalatan nu siledekay a bau, mihepec tuni kabutus nu bili. alilolo taneng a sangaan tu chair-yoy.

(kamu nu Hulam:而葉部亦可為中藥，民間有治蛇毒、消腹水的傳說。烏桕也可用作制度生質柴油。）

sadingsing masumad ku papah, ayda han u aadihan satu ku langaw, mala dadanay nu kilalidungan hinaadih kita i dadanan.

(kamu nu Hulam:由於秋季葉片能變色，目前常作為觀賞植物，在行道樹尤為常見。）

duma satu, alilolo atekak ku caang, kapah a sangaan tu nalimaan a tuu’d, sasangaan tu tuu’d dan a cancanan. alilolo a heci sangaan tu sasimalan taneng a sangaan tu nalimaan tu hcair-you.

(kamu nu Hulam:另外，烏桕木材密緻，易於加工，為家具及雕刻良品。烏桕種子所能提煉出的植物油可加工製造成生質柴油。）

alilolo alangaw u budawan (烏桕一身都是寶)

yu mahida nu malukay henay a zitay, caay henay ka kapah kuni ka udip nu katuuday. sisa, tawyaay a zitay, alilolo han u idaway nu sakaudip a langawan i tawya.

(kamu nu Hulam:早期農業時代，由於物資較欠缺且科技不發達。因此，在當時的社會裏，烏桕可說是一種具有高經濟價值的作物。）

tawyaay a tademaw matineng tu mialatu alilolo nu cica’ misanga tu sapipatay tu cilekay a sasapayuan.

(kamu nu Hulam:當時的人們就懂得取用烏桕的乳汁作為天然的殺蟲劑。）

tawya inai henay ku dinki nu katuuday, katukuh tu labii u simal tu ku sapi takelal tu luma, yumahida namaka ni adupan tu cancanan ku alan tu sasimalan, Alilolo nu heci atu padu nu hekal mataabu nu lacik ku panuan.

(kamu nu Hulam:當時電力還不發達，到了晚上時則是點油燈照明，除了可以從動物取得油脂外，在烏桕的種子與假果皮外表被蠟質所包覆。）

tawyaay a tademaw matineng tu miala tu lacik sasangaan tu sakay lumaay a tuudan, patinaku sa saka takelal nu luma’ atu sapipaypay nu lacikan, atu sasangaan tu sapibaca’ tu dikuc a sabung.

(kamu nu Hulam:當時的人們就懂的取其蠟質以做成一些民生必需品，例如照明或拜拜用的蠟燭，或是製成洗衣服所需之肥皂以供使用。）

alilolo nu papah taneng sapicengel tu dawa, sisa , langdaway a papah sapicengelac tu dawa, alilolo a papah taneng mala lumeniay a sipicengel tu dawaan.

(kamu nu Hulam:烏桕的葉片可以如同大青一樣作為染布之染料，然而，大青可作為藍染之染料，烏桕的葉片則可製成為黑色之染料而被使用。）

u cica’ nida sipisanga tu sapipatayaw tu cilekay, alilolo nu papah  taneng amin sangaan tu sapipatay tu cilekay atu sapipatay tu lutukan.

(kamu nu Hulam:除了乳汁可提煉作為天然的殺蟲劑外，烏桕的葉片也可以作為殺蟲劑和農藥使用。）

dumasatu, alilolo nu heci idaw ku yadahay nu sasimalan, yu mahidaay nu Jong-gwo tahlu han idawtu ku palumatu tu alilolo saka silaculan tu sasangan nu simal a kilangan. namahida, youtun-shuh, hetaw-shuh atu youchar-shuh sa malacad atu alilolo yadah ku sisimal nu lalangan.

(kamu nu Hulam:另外，烏桕的種子含有大量的油脂，早期時中國大陸就以種植烏桕作為生產工業用油料的樹種。除此之外，油桐樹、核桃樹和油茶樹等也和烏桕一樣含有大量的油脂。）

alilolo a pa’nu nani hetecan satu sasimalan, mala nu tademawan nu labiiay a sakatakelalan nu lumaay a simal, taneng a sangaan tu sapipingki.

(kamu nu Hulam:當烏桕的種子油被榨出後，作為人們家庭晚間照明用的燈油，亦可製成為油漆供粉刷之用。）

sisa, nihedecan tu sasimal nu labul, caay sipibakahi, u sadameken ku labul mala sadamekan nu langaw a cancanan.

(kamu nu Hulam:然而，於榨完種子油後剩餘的種子殘渣，也沒有將它丟掉，而是將這些殘渣加以利用作為植物的肥料。）

alilolo micidek ku adekak nu caang, sisa saduhepicen nuheni hacacay han nuheni amicikcik tu duhepicay a kasuyan, sangaan tu kakaydihan tu tuud sasangaan tu kakaydihan tu elun, atu tatipeluk mala sasulitan numita. taneng sangaan tu culen.

(kamu nu Hulam:由於烏桕的樹幹具有特性，因此樹幹切割成一片一片的木材，也製成為日常生活中所使用的傢俱，或是製成紙漿後成為紙張使用。也可製成陀螺。）

namahida satu, paluma tu budu’ nu palumaay tu budu’ a kilangaan namahida taneng misanga tu alukulu, kanyou, lacik a tatipeluk, youmou atu bangsisay a tuud.

(kamu nu Hulam:除此之外，早期時代種植香菇的菇農則是取烏桕的樹幹以種植香菇。亦可提煉製成固體酒精、甘油、蠟紙、油墨和香料等物質。）

alilolo namaka lamid katukuh tu papah u budawan namin kya kilang, sakapah han ami sahica. aydaay a zitay masumadtu yadah tunipi kinkiw tu cancanan, yadahtu ku huah-shyue a tuud kumikutaya tu cancanan, sisa aydaay a alilolo, u aadihan satu i aadihan atu sakay dadanan satu amaadi kina langaw.

(kamu nu Hulam:烏桕從頭至尾都是寶，可以善加利用。隨著時代的變遷和科技的發達，許多化學製品取而代之，致使烏桕現今的功能，只能作為綠化觀賞性植物和行道樹的用途而已。）

(俗名：烏果樹、蠟油樹、木梓樹、瓊仔樹、卷子樹、木蠟樹、木油樹、木樟樹、虹樹、蠟燭樹)

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	(v)tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma (v)mahetik ku papah ()dauc landaway ()zuma ()yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip (v)zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	makaala tu sabaw tu lima a cong-chyy
papah tanaya'	葉長	makaala tu pitu a cong-fen
papah ahebal	葉寬	makaala tu sepatay a cong-fen
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒	v	8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜	v	9	dieku	溫	v
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼	v
5	atekak	苦		11	acak	乾
6	cupelak	澀		12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱		28	malebawa	(消)跌打腫傷	v
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血		30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹	v
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫	v
9	mapudasay	(減)皮膚病	v	35	kalad nu bau	(減)蛇咬	v
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛		37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘	v	45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒	v	50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔	v	52	zuma	其他(臌脹、疥癬、陰道炎、皮膚皺裂)	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Sapium sebiferum (L.) Rovb.
u sapamat a ngangan	Euphorbiaceae(大戟科)
u Amilika a ngangan	Chinese Tallow Tree

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	alilulu, alilolo	v
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	panduan hazam tu lukis	v
Sejek
Taluku
Puyuma	palratri'	v
Rukay	alragu	v
Cou	capai tan'a'a	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].

行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p191