nipaluma-balu nu payci

payci

kamu nu Hulam: 台灣白及

Taywan payci, u zuma a ngangan sa ku adidi'ay a payci. u yadahay ku uzip a lutuk. u pacebaay a kaway taneng misanga' tu sapayu'. kya balu sa bangcal, taneng paazihan.

(u kamu nu Hulam sa:台灣白及（學名：Bletilla formosana），又名小白及。多年生草本植物，為臺灣原生蘭。與常見中藥材白及同為蘭科，白及屬植物。主要分布於臺灣與中國南部。

balu nu payci (台灣白及), (siey-ming [學名, mitesekay a pangangan] Bletilla formosana), duma a ngangan sa u adidi'ay a payci a balu han.

u yadahay a mihcaan ku kauzip niza, tu nanutawya itiniay tu i Taywan mueneng kina balu nu payci, u Taywan-yuan-sen-lang (臺灣原生蘭) ciniza.

malalecaday atu ya kampuyakuay sapaiyu a payci lang (蘭) a kaput (科) kuheni tatusa, nika ina balu nu payci (台灣白及) sa u nipaluma ciniza. u kakitidaan lakalakan niza sa i Taywan atu timulan nu Cung-ku (中國).

(u kamu nu Hulam sa:其假球莖可做為中藥材，花朵具觀賞價值。

u pacebaay masamaliay a angangan nu lamit niza, sakalasapaiyu nu kampuyaku, u balu sakapahay a adihan atu siepucay.

lakalakan nu kakitidaan (地理分布)

balu nu payci (台灣白及), malakalak i hamin nu Taywan, i Butud (Lan-yi, 蘭嶼), Kuey-sang-taw (龜山島) atu timulan nu Cung-ku (中國) izaw a maazih itiza.

sakaydih han niheni mauzip a kakitizaan sa i suemetay a cuecuedan, mapacilalay a baebaetuan atu i lalabu nu suemetay a lutulutukan.

(u kamu nu Hulam sa:臺灣白及分布於臺灣全島、蘭嶼、龜山島及中國南部。好生於濕潤向陽岩石與平野潮濕的草叢中。）

maazih aca kuheni i cacay a lasubu katukuh i tulu a malebut idaw ku tulu a lasubu a kung-se (公尺) a buyu’buyu’an. hina adih i ililis, i tepal nu dadan nu Su-huwa-kung-lu (蘇花公路) atu Cung-heng-kung-lu (中橫公路), i Kalingku Lu-saw (花蓮洛韶) atu Ten-syang (天祥) i tepatepalan nu buyu’ masalikelunay izaw ku balu nu payci itiza.

(u kamu nu Hulam sa:海拔100至3300公尺皆可發現其蹤跡。可見於蘇花公路與中橫公路路旁，花蓮洛韶與天祥的山壁邊坡。）

patinaku tu hakal (植株型態)

i lala’lala’an ku kakitidaan a maudip. adihen ku hakalay nuheni caay kalecad, izaw ku tabakiay talakaway, izaw ku adidiay apuyuay, u talakaway sa makaala tu cacay a bataan a kung-hun (公分) katukuh enem a bataan a kung-hun (公分).

ya i enalay lutulutukanay atu i sasaay nu buyu’buyu’an, adihen ku hakalay sa, u talakaw niza makaala tu enem a batan a kung-hun (公分), nika i tizaay i tanengay ku katalakaw a buyu’buyu’an, yadah ku adidiay caay ka talakaway, adihen ku hakalay cacay a batan a kung-hun (公分) adada.

(u kamu nu Hulam sa:地生性。植株大小差異大，高度介於10-60公分。平地或低海拔的植株較高(可達60公分)，而中高海拔則以小型株(10公分)居多。）

u pacebaay masamaliay a angangan nu lamit nuheni sa, masasizuma azihen ku hekal. izaw ku masamaliay, izaw ku masatiekukay, izaw ku masaculenay atu masasizumaay mapipi’ay ku sakatahekal nuheni.

(u kamu nu Hulam sa:其假球莖可為球狀、卵狀、陀螺狀與不規則扁壓狀。）

ya papah i pacebaay masamaliay a angangan nu lamit, namakayni i pabaway nu masakalumucuay mucelak a tahekal silangaw, u cacay nu masamaliay a angangan nu lamit macelak tu sepat katukuh pitu tanayu’ay a papah.

(u kamu nu Hulam sa:葉片由假球莖上的角錐狀小芽球發育而來，一個球莖可生長4-7片線狀葉。）

papah (葉)

ya papah u sumilaway a kulit, mahida u tatipelik. tanayu’ nu papah cacay a batan katukuh lima a batan kung-hun (公分), u ahebal sa tiekuk tu walu katukuh tulu tu lima kung-hun (公分). u angangan nu balu namakayni i anganganan nu langaw nu pacebaay masamaliay angangan nu lamit, tapabaw mucelak a tahekal.

(u kamu nu Hulam sa:葉為青綠色、紙質。葉長10-50公分、寬0.8-3.5公分。）

u tektek nu balu sa, makudic patelek, tanayu’sa, sabaw lima katukuh siwa a bataan a kung-hun (公分).

(u kamu nu Hulam sa:花莖則由假球莖頂葉間向上抽出。花軸纖細直立，長15-90公分。）

pulung nu balu (總狀花序)

pulung nu balu mikapetay a balu lima katukuh tulu a bataan, makay sasa tapabaw mabuhat ku balu, nika cacay tu tusa ku macebalay nu balu, u cebal nu balu malatusa, salengacay a balu, idaw ku mikabitay tu masabahunay atu nu kiyuay a kulit.

(u kamu nu Hulam sa:總狀花序，著花5至30朵，由下往上逐次開放，每次僅1至2朵盛開。花朵半張，花色白，略帶淡粉或紫色。）

masasalaay a bilbil (唇盤)

i pabaw nu masasalaay a bilbil idaw ku lima masalayingay nu Lung a ukak, ya nuayawan nu Lung a ukak, u takelalay takuliyaway a kulit, u dikudan u salengacay sitakulayaway sumanahay masatututuay a kulit. u teben nu Lung a ukak idaw ku masakiyuay atu makulahay masatututuay cacacacay a kulit .

(u kamu nu Hulam sa:唇盤上有五條波狀龍骨，龍骨前端為鮮黃色，末端則為白色並具有棕紅色斑，龍骨間則布有紫色或褐色斑點。）

ngaduy nu papah (萼片)

u ngaduy nu papah u likecuay masakimuluay, tanayu’sa, cacay tu siwa katukuh tusa tu cacay a kung-hun (公分), ahebal tiekuk tu lima a bataan idaw ku enem katukuh tiekuk tu enem a bataan idaw ku lima a kung-hun (公分).

(u kamu nu Hulam sa:萼片為窄橢圓形，長1.9-2.1公分，寬0.56-0.65公分。）

u pihpih nu balu u matikenihay masakimuluay, tanayu’sa, cacay tu siwa katukuh tusa tu cacay a kung-hun (公分).

(u kamu nu Hulam sa:花瓣為歪橢圓形，長1.9-2.1公分。）

pihpih nu bilbil (唇瓣)

pihpih nu bilbil malatulu ku malengatay a pela’: i tapiingan malengatay a pela’ sa, adidi’ atu malikaku tapabaw, i tebanay malengatay a pela’ micapi tu masakalimuluay, u laingay a wayway ku lilis.

(u kamu nu Hulam sa:唇瓣成三裂片: 側裂片甚小並彎曲向上，中裂片則近乎圓形且邊緣為波浪狀。）

ya tebanay nu balu a cuked tanayu’ sa, makaala cacay tu tulu a kung-hun (公分), ibili idaw kya sumanahay makulahay masatututuay a kulit. idaw aca ku waluay masaatiladay bahunay a balu, u sapaiyuay tupelay a balu sa masakimulu azihen.

(u kamu nu Hulam sa:蕊柱長約1.3公分，淡紅色，腹面具有紅棕色斑。具8塊花粉塊，花藥帽為圓球形。）

kasibalu (花期)

kasibalu nina balu nu payci, i tuluay a bulad katukuh enemay a bulad, nika anu itiza i cacay a malebut walu a lasubu a kung-se (公尺) katalakaw a buyu’ mauzip sa, ya nikasibaluan muladlad matulin tanengay makatukuh i cacayay a bataan a bulad ku nikasibaluan.

(u kamu nu Hulam sa:花期3-6月，於海拔1800公尺上的植株花期可延長至10月。）

siheci sa, malikaku masakimuluay a heci, tanayu’makaala tusa tu lima a kung-hun (公分).

(u kamu nu Hulam sa:果實為橢圓形蒴果，長約2.5公分。）

nipangangan a kungku (命名故事)

1906 a mihcaan enemay a bulad sabaw cacay a demiad, ci Cuan-sang-shuang-mi (川上瀧彌) aci Sen-cou-ce-cu (森丑之助) maladay kuheni tayda i Yi-lan-siyen-Ciw-cung-hu (宜蘭縣九芎湖) hananay mikilim tu payci, 1911 a mihcaan pakay ci Caw-tian-wen-cang (早田文藏) mihapiw pangangan han u siey-ming (學名, mitesekay a pangangan) Bletilla formosana.

(u kamu nu Hulam sa:1906年6月11日川上瀧彌與森丑之助共同於宜蘭縣九芎湖附近採集，並在1911年由早田文藏發表命名為Bletia formosana。）

hicaen a pahabay (栽培技術)

balu nu payci ya sapaluma’ a paenu niza anu i lalayan a liwliw sa caay kadayum mulangaw, nu babalaki a kawaw hanu u masaatiladay a lamit pela’an mubuwah paluma, nika mahaymaw ku nilangawen, sisa caay kataneng ku silacul nu papalumaen, kyu caay kayadah ku sapisanga’ tu sapaiyu.

(u kamu nu Hulam sa:臺灣白及種子於自然環境下不易發芽，傳統採用塊莖分割法繁殖，但因生長速度緩慢、產量不足，無法大量生產以供藥用。）

tu ayda capi a mihcaan mitanam ku malukay a musakakawaway mabilil mikingkiw tu masakaputay a paluma pahabay, pakaynien i nayayay ku baykin paluma mukelid tu sapaluma a paenu palangawen, patalakaw tu sapalangaw tu sapaluma.

(u kamu nu Hulam sa:故近年來農業試驗單位積極研究組織培養的栽培模式，利用無菌播種誘導種子萌芽，並提高萌芽率。）

nilangawan (萌芽率)

daduducen ku nu malukay a musakakawaway a nikingkiwan, i tusaay a malebut ku sapalikat a liw-ming (流明), hanu u 3% a ku-yang-huwa-cing (過氧化氫) mihiya tu sapaluma a paenu tu lima a tatukian (分鐘), pakatabal palangaw tu sapaluma a paenu, mahiniay a nikingkiwan nilangawan makaala tu 98% saan.

(u kamu nu Hulam sa:根據農試所研究，在2000流明光照下，使用3%過氧化氫預措處理種子5分鐘，可使種子提早發芽，且發芽率可達98%。）

sapaiyu tu sapakapah (藥用功能)

i "sen-nung-pun-caw-cing (神農本草經)" a cudad hananay idaw ku sulit u payci sa: "akenek kanen, misakapah tu mihiniay a imelang tinaku: misapakapah tu lebawa, adada’ay a menaw, maluna’ ku banges, mikalatay i ukak, adada nu udiudipan, mapatayay a heci nu udip, cuedet ku bituka, mapabali, masinawal ku tangah."

(u kamu nu Hulam sa:白及於《神農本草經》記載: 「味苦，平。主治癰腫，惡瘡，敗疽，傷陰，死肌，胃中邪氣，賊風鬼擊，痱緩不收。」。）

nusapaiyuay nikingkiwan (藥理學研究)

paynien i nusapaiyuay nikingkiwan, makatepa tu, ya payci kan-lu-ciy-tang (甘露聚醣) hananay idaw ku sapisatedep tu idang, sapiselep tu anu mangaleb atu sakacaay kalebawaw a sapaiyu atu kapah sakay imelang tu bala’, haykiykaku, mamuni’ ku sabaw tusa nu sawada a imelang hatiza.

(u kamu nu Hulam sa:根據藥理學研究發現白及甘露聚醣具有止血、抗炎與抗腫瘤之作用，可至肺炎、肺結核與十二指腸潰瘍等疾病。）

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang (v)lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma (v)mahetik ku papah ()dauc landaway ()zuma (v)yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip ()zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度	100-3000m
mauzip subal	生長區域	sacahamin i Taywan
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞(v) lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	10-60cm
papah tanaya'	葉長	10-50cm
papah ahebal	葉寬	0.8-3.5cm
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色	3-6 bulad sibalu
heci	果實	2.5cm
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味	v	7	dawmi	軟
2	letek	毒		8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜	v	9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼
5	atekak	苦	v	11	acak	乾
6	cupelak	澀	v	12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱		28	malebawa	(消)跌打腫傷
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血	v	30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛		37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒		50
25	maduka'	(消)破皮傷	v	51
26	puces	(消)膿包、大疔	v	52	zuma	其他(咳血吐血)	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	bletilla formosana(hayata) schltr
u sapamat a ngangan	orchidaceae
u Amilika a ngangan

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	payci	v
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	paici	v
Sejek
Taluku
Puyuma
Rukay
Cou	tavacin tapunia	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

u sulit nu zuma a kamu-Hulam atu Amilika

台灣白及（學名：Bletilla formosana），又名小白及。多年生草本植物，為臺灣原生蘭。與常見中藥材白及(學名:B. striata) 同為蘭科(Orchidaceae)白及屬(Bletilla)植物。主要分布於臺灣與中國南部。其假球莖可做為中藥材，花朵具觀賞價值。

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p76
維基百科：https://zh.wikipedia.org/wiki/台湾白及

nisulitan ni Mahi Takas aci Uwi Habay.