nipaluma-culahakay

nipaluma-culahakay (杜虹花)

culahakay

杜虹花

(俗名：粗糠仔、白粗糠仔、白粗糠樹、毛將軍、大丁黃、台灣紫珠、燈黃、螃蟹花)

padungi a ngangan(俗名)

padungi a ngangan u Cu-kang-ze, Maw-cian-jun, Ta-ding-huang, Taywan-ze-zu, Pay-cu-kang-ze, Bay-cu-kang-su, Deng-huan, Pang-sey-hua.

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang (v)adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma ()mahetik ku papah (v)dauc landaway ()zuma ()yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip (v)zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高
papah tanaya'	葉長
papah ahebal	葉寬
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒		8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜		9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼	v
5	atekak	苦	v	11	acak	乾
6	cupelak	澀	v	12	zuma	其他(平)	v

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱		28	malebawa	(消)跌打腫傷	v
3	cuedet	(減)寒冷	v	29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血	v	30	tunatun	(消)瘀血	v
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬	v
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛	v	37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕	v
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒	v	50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔		52	zuma	其他(手腳痠軟無力、白帶、神經痛、支氣管炎、眼疾、燒傷)	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Callicarpa formosana Rolfe var. formosana
u sapamat a ngangan	Verbenaceae(馬鞭草科)
u Amilika a ngangan	Formosan Beautyberry

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	culahakay, colahakay	v
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	tuhung puah tu lukis	v
Sejek
Taluku
Puyuma
Rukay	langudarai	v
Cou	tanaripi	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

ngangan (名稱)

【學名】 Callicarpa formosana Rolfe var. formosana

mitesekay a nipangangan: Callicarpa formosana Rolfe var. formosana

【科名】馬鞭草科(Verbenaceae)

sapamataan a nipangangan: malalitinnay a lutuk, malalitinnay a lutu:Verbenaceae

【俗名】粗糠仔、毛將軍、大丁黃、台灣紫珠、白粗糠仔、白粗糠樹、燈黃、螃蟹花

padungi a ngangan: u Cu-kang-ze, Maw-cian-jun, Ta-ding-huang, Taywan-ze-zu, Pay-cu-kang-ze, Bay-cu-kang-su, Deng-huan, Pang-sey-hua.

【英名】Formosan Beautyberry

u In-yuay a ngangan: Formosan Beautyberry

【族語】布農 Tuhung Puah Tu Lukis、撒奇萊雅 Colahakay、鄒 Tanaripi、魯凱 Drekay

u ngangan nu binacadan (各族群的命名): Bunun sa u Tuhung Puah Tu Lukis、Sakizaya sa u Colahakay、Cow sa u Tanaripi、Lukay sa u Drekay

(分類)

馬鞭草科（Verbenaceae）為脣形目下的一科，成員物種大多為熱帶植物。本科成員形態包含喬木、灌木，以及草本植物。

malalitinnay a lutuk, （Verbenaceae）u macacapaay ku papah, I tapiingan a lutuk sa, uwyda amin u sakay lalud, idaw ku talakaway, idaw ku apuyuay, ahicahica a lutuk.

本科物種單葉對生；花兩性，花冠合瓣，合成鍾狀、杯狀或筒狀，也有二唇形的；果實為蒴果和核果。部分成員具有芳香氣味本科物

malalidinnay a inakilang sa u culahakay, cacay ku papah masasiteked kya balu adihan sa matiya u mamaluyay (鐘狀、圓形), malecad tu putud mahidaca u kupu a adihan, idaw waca ku macacapaay a papah adihan, u heci nida sa anu maduhen sa pela’ sa ubiyaw idaw ku bangsi’say.

近年來，系統發生學證據顯示許多曾被劃入馬鞭草科的屬，應重新劃入唇形科。現今本科共包含了35屬1,200餘種。有的分類法將海欖雌屬單獨列為一科，或劃入爵床科。

capia mihcaan yadah ku misatinetinengay (研究據) amaydih a palaliwasak a palatusa, macacapaay, aydaay culahakay mkalatu tulu a bataan idaw ku lima 1200 a kayadah, dumasa tu pica’an apalacacay misateked(單獨).

【使用族群】布農、撒奇萊雅、鄒、魯凱

u situngusay sa:

binacadan nu kawaw: Bunun, Sakizaya, Cou, Lukay

u lalangawan nu culahakay (分布)

原產於熱帶亞洲、台灣、中國大陸南部、日本及菲律賓，常常可以在台灣全島各地低海拔1750公尺以下亞熱帶次生林的山區、平地及原野發現其蹤跡。

nay kalangawan nida (原產於) akudiay a kanatal Ya-cuw, Taywan, Cung-kou-ta-lu,mutimulan a kakitizaan, Zipun, atu Biy-li-bin sawsawni maadih tu i cuwacuwa nu Taywan 海拔1750 kun-se i sasa, i kacaledesay a kilakilangan a buyu’, inenal atu idaw tu I numanumahan ku langaw.

杜虹花原產於台灣，現分布中國、台灣中低海拔地區、菲律賓等地區，中國國內分布於海南、廣西、廣東、香港、雲南、福建、貴州、浙江、江西等省區，性喜溫暖至高溫潮濕的環境，適合於攝氏20－30°C 生長，耐旱、能耐各種污染物，於排水良好潮濕而肥沃的砂質土壤中運用播種法或扦插法繁殖，野外分布於溪邊溝谷、山坡灌叢之中，人工常栽種於路旁及庭院中作觀賞樹、誘鳥樹或綠籬之用。

u culahakay sayaway naiTaywan aidasa idaililis nu bayu aida u cuwacuwaay aniyadu, idatuwamin namakayni i Fe-lu-bin atu Cung-kuo hanae' kewasi siyakang iyana buciyen Kewco' Cociyang icuwacuwa, mananamuh tu halahaway akutuay atu suemetay amelangaw.

適合於攝氏20－30°C 生長，耐旱、能耐各種污染物，於排水良好潮濕而肥沃的砂質土壤中運用播種法或扦插法繁殖，野外分布於溪邊溝谷、山坡灌叢之中，人工常栽種於路旁及庭院中作觀賞樹、誘鳥樹或綠籬之用。

sitatudung tu se-se 20－30°C. melangaw caykatalaw tu acak atu anabu, sakaydih han, ku sinanum may sadamekay silikenay a lala' anu paluma sa u sabak anu caysa putuneku ciid' pahecek han, ida i sawac, idi masatukus say ida ku palumaay ililisen putan, mamelawan salangatan madih patan tu ayam.

u langaw nu culahakay (生態形狀描述)

杜虹花屬於馬鞭草科紫珠屬的常綠性灌木植物，植株高約200-450公分，其分枝及葉片皆佈滿毛茸。單葉對生，葉片形狀呈鋸齒緣的卵形至長橢圓形。

culahakay a langaw madiya u malalitinay nika u kulit nida kudawan紫 sa, nika alahican melcad tu sumilaway atu apuyuay amin a lutuk, u talakaw nida 200-450 kun-ben, ciid atu papah mamin tu malecaday tu bunac a banuh. 單葉對生cacayay a papah malatusa, u ta’-ku nu papah malecad tu salusalut a ngipen u sumilaway sa malecad tu kulit nu tikuk u tanaya sa maiecad tu ti’kuk kasakimulu’ (橢圓形).

每年4月時會開出多數密集的粉紅或紫紅色小花，在中央的一朵頂生花，下面從花序梗頂生出二分枝，每枝頂上各生出一朵花，花萼具4裂，花冠呈管狀，具有4枚雄蕊。初夏結出的果實為球形的果實，直徑約0.25公分，初為淡紫色，成熟後會漸漸變成深紫色。

paymihcaan sepatay a bulad sa malingatu a tahekal ku kalasumasumahan nahan idaw ku kalakudawan atu sumanahay adidi’kay abulud itida i tepan niya kasibalud malecad tu adipin aadihan, I sasa niya balud aakaway tahekal ku tusaay a ciid, nika yatusaay a ciid tehekal ku balud, sepat kiya ihekalay a papah niya balu, macebal kiya balu, sepat kiya itebanay a tatami a balu. u kasiheci’yay niya culahakay sa iayaw nu lalud asiheci’ yaheci nidasa masakimulu malecad tu mali, u tabaki nida 0.25 kun-ben, yu makatahelkal kiya heci’ adidi’ ka kudawan a kulit Yumaduhen cinida sa haymaw sa masumad tu ilabuay tu akudawan a kulit.

l杜虹花是一種常綠灌木植物，全株密披黃褐色星狀毛，高約1－4米；分枝多，小枝圓柱形或略呈四方形，密披粗糙的黃褐色星狀毛，老枝無毛。

culahakay u sumilaway a kilanga madeket ku angangan, kala ku lawlawan ku kulit, matiya u bunac ku banuh u talakaw sa makaala tu sabaw tusa atitek iyadah ku ciid, masakimulu masatapi' i yadak ku masahica hicaay idaku mawaswas nu sasibud niyakulit bunacabanuh maikesay a ciid ina' ku banuh.

papah (葉)

葉為單葉對生，橢圓形、卵狀橢圓形、寬卵形、倒卵形、長圓狀披針形，形狀變異大，毛紙質，先端銳尖至漸尖，基部圓形、楔形或鈍，少為近心形，葉緣細鋸齒狀或僅有小尖頭，表面疏披短硬毛及星狀毛，後因毛脫落變為質感粗糙，背面具細小的黃色腺點及披灰黃色星狀毛，主脈、側脈及網脈於背面隆起，側脈5－12對，長約6－18公分，寬約2.5－11公分；葉柄粗壯，密披黃褐色星狀毛，長約0.8－1公分。

cacay ku papah masasiteked, satanaya' sakasakimulu tanaya' a hebal tikinil malacad a mitutiekuk matiya utatipeluk a banuh angangan masakimulu madicem, matumuh misengngi tu balucu' langdaway a papah misengi tu ngipen nu salusalus cacay ku dicem.

表面疏披短硬毛及星狀毛，後因毛脫落變為質感粗糙，背面具細小的黃色腺點及披灰黃色星狀毛，主脈、側脈及網脈於背面隆起，側脈5－12對，長約6－18公分，寬約2.5－11公分；葉柄粗壯，密披黃褐色星狀毛，長約0.8－1公分。

naidaw kya sa atekak apuyu'ay matiya bunac a banuh, maemin mapelu' sisa caay tu kakapah a adihan, ikulu naida kya ku dawan atu aduwan ku dawa a bunac a banuh, maemin mapelu' sisa caay tu kakapah a aduhan, i kulu naidaw kya kudawan atu abuwan ku dawa a bunac a banuh, nganganga tapingingan baluwang i kululul mulutucay, tapingiay sa 5 katukuh i 13 macapiay tanayu' sa 6 katukuh i 18 kung-ben ahebal sa i 2 katukuh i 11 kung-ben kaus nu babah madeket kya kedawdawan a kulit bunac a banuh tanayu' i 8 katukuh i 12 kung-ben.

balu (花)

花細小排列成聚傘花序，腋生，密披黃褐色星狀毛，直徑約3－4公分；常為4－5次或6－10次分枝；花序梗比葉柄長或略等長，二分叉，長約1.5－3公分

iya balu masilsil malecad tiya cacebalen a kausuwa, ilaed nu papah metahkal u kudawdawan ku kulit, bunac banuh ce-cin izaw ku 3-4 kung-ben, nikakakilu sa mahica 4-5 atu 6-10 ku ciid iya a kaway nu balu kitanayaan ku kaus nu balu, tusaay mapela' tanaya' 1-3 kung-ben.

苞片細小，花具短柄；花萼4淺裂，呈環狀，披灰黃色星狀毛及腺點；萼齒鈍三角形；花冠管狀，粉紅色、紫紅色、淡紫色或紫色，無

adidi' ku satabu a puuy ku kaus niya balu, sepat kya mabadi'ay tu a papah, malukut tu kya anuwan ku dawdawan bunac banuh a kulit, matumatumuhay a ngipen tu luay a papah tuluay a papah, balu nu kulit sa kalasumahen, kalaluteman dihpicay a luetem.

毛，具稀少的細腺點，長約2－2.5公釐；裂片長圓形，長約1－1.3公釐；雄蕊4枚，細長，長近花冠的2－3倍，伸出冠筒之外，長約5公釐；花藥黃色，細小，橢圓形，長約0.6－0.8公釐；藥室縱裂；子房光滑，無毛，頂端具腺點，及具不完整的兩室。

banuh cikayadah tanaya' sa 2-2.5 kung-li yalengat sa tanaya' 1-1.3 kung-li, a ngingis, niyabalu sa sepat tanaya' micapiya i balu sa 2-3 pe, muculal tahekal nu balu 5 kung-li, sapaiyu a balu u ku dawdawan ku kulit, a didi' ku masatanay 6-8 kung-li, iyasasapaiyu'en a kulit, tu meli'nai' ku banuh ipabaw caay kasamtek kukulit i tapiingan.

sasapayu’an (醫藥用途)

【藥效】在性味方面，具苦、澀、涼，不僅可以止血鎮痛、散瘀消腫，還可以清熱解毒、補腎滋水。

u ngangaayan ni nasapayu’:

u silaec nida sa, akenek cupelak cu’ede, caykaw hida a cacay u duma sa mingaay tu sapi pute’d tu idang, mangaay tu malbawa (腫)sapibasaw tu akudi’ay, palaliw tu duku, padihin tu buwa’(腎).

主要用來治療多種疾病，包括風濕、手腳酸軟無力、白帶、神經痛、眼疾、支氣管炎、皮膚紫癜、外傷出血、毒蛇咬傷、燒傷...等。

angangann a mingaay tu yadahay a imelang, mapulung tu namakayni i adada’ay tu tusud, mabulesen ku lima’ atu kuku, inai’ ku icelang, pei-tau (白帶), mikaladay tu ulad, adada’ay ku mata, aladisay ku, hahanhannan, pudac nu banges´, u mahidangay a duka’, nikalatan nu bau’ maludas a hicahica.

杜虹花的根及葉入藥，中藥名為紫珠，性涼，味苦澀，具清熱解毒、收斂止血、鎮痛、散瘀消腫之功效，可治風濕、老人手腳酸軟無力、眼疾，毒蛇咬傷。

nipaluma-culahakay, colahakay a lamit atu papah sa, u cung-yaw a ngangan sa u Ze-cu, cuedet, sanek akenek cupelak, akacay akiti taneng walak, adadad, masasa ku butus malaheci tu imelang, taneng bali malalemeday a imelang, dawmi’ ku kuku atu lima atu mata, kala nu bau masusu tu.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].

行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p118

https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%9D%9C%E8%99%B9%E8%8A%B1