nipaluma-kalapa

kalapa

芙蓉

masadumaay a ngangan (各種名稱)

【學名】 Crossostemphium chinense (L.) Makino

【mitesekay a ngangan】Crossostemphium chinense (L.) Makino

【科名】 菊科(Compositae)

【sapamataan a ngangan】Compositae

【屬名】 蘄艾屬

【mikeliday tu ngangan】ci-ay milecaday

【俗名】 玉芙蓉、千年艾、蘄艾、白芙蓉、香菊、白香菊、白石艾、白艾

【tada ngangan】yi-kalapa, cen-nian kalapa, ci kalapan, sanglacay kalapa, bangsisay kiku, sanglacay bangsisay kiku, payse-kalapa, sanglacay kalapa

【族語】 布農 Sisila Ninav Tu Ismud、撒奇萊雅 Kalapa、雅美 Koyong、卑南 Puyung、魯凱 Langwdhadhipu

【kamu nu binacadan】Bunun "Sisila Ninav Tu Ismud", Sakidaya "Kalapa",

Tao "Koyong", Piwma "puyung", Lukay "langwdhadhipu"

【芙蓉菊】(學名：Crossostephium chinense)，別名芙蓉、海芙蓉或嶄艾(蘄艾)，屬於菊科(compositae)蘄艾屬(Crossostephium)，是台灣的原生種。

【kalapa】ngangan (學名：Crossostephium chinense), duma a ngangan a kalapa, bayu a kalapa, u kiku a ngangan (compositae) 蘄艾屬 ci kalapa (Crossostephium)，nu Taywan a langawan.

kaliwasak nu langaw (分佈環境)

kalapa i caay ka caledesay a niyad caledesay a subalan atu dadipasan a ba’ba’tuwan idw ku langw, manamuh tu cilal, maacakay a kitidaan, caay ka talaw tu sienaw, caay katalaw tu kedal, caay katalaw tu lidung, caay katalaw tu aheciday caay katalaw tu bali, u matatungsa, hina buwah kuma hiniay a langawan, maadih namin numita i liklikan.

(kamu nu Hulam:芙蓉於亞熱帶、熱帶島嶼與海岸礁石皆有分佈，因性喜陽光、乾燥之環境， 且又具有耐寒、耐旱、耐陰、耐鹽又抗風，是一種適應力、繁殖力都非常良好的一種物種，四處都可發現其蹤跡。）

mingaaya a sapayu (藥效)

kalapa mihepec tu lebawaw, teluhu’, milawpes tu nanum, patahekal tu bayduk, angangan nu sapingaay u kansicu, kapulinan a duka, payze u’hu’h, bituka, takulaw, lebawaw nu bayduk a adadaan, taneng sakay duka atu kuli.

(kamu nu Hulam:芙蓉具有消腫、止痰、去寒、解毒之療效，主要治療於風濕性關節痛、跌打損傷、百日咳、胃痛、氣管炎、腫毒等疾病；也可以外用於損傷與皮膚病。）

mamin nu langawan u sasapayuen naming, a hebal ku sasapayuen nina langawan.

(kamu nu Hulam:整株都可以入藥，為一種運用性極廣的藥用植物。）

micukaymasay a binacadan (使用族群)

Bunun, Sakidaya, Tau, Pawma, Lukay

(kamu nu Hulam:布農、撒奇萊雅、雅美、卑南、魯凱）

mihida tu langaw musakamu (生態形狀描述)

kalapa u kiku a langawan langdaway a mihmihcaan nanay a caay kaw tabakiay a kilangan, makala tu tuluay a bataan katukuh tu patuay a bataan ku talakaw, patelak ku akaway, yadah ku cii’t, kala abuabuwan ku kulit, akaway atu papah yadah, adihen ku hekal mahida u tupel kunika labican, bangsis.

(kamu nu Hulam:芙蓉為菊科常綠多年生亞灌木植物，約30-7 0公分高，莖直立，但多分枝，且佈滿了灰色毛，因枝葉盛多，而使植株外觀成帽狀，且具有香氣。）

papah mamin ku lilis, masasuala tu akaway, masadicem i kakaway ku papah, mamuni’ ku papah idaw ku banuh, tanayu’ han tul – lima a kunfun, ahebal han 0.5-2 kunfun.

(kamu nu Hulam:葉全緣，互生於枝端，倒披針形，葉柔軟具有革質，長約3-5公分，寬0.5-2公分。）

i kalangbangan atu kasienawan asibalu tu kalawlawan a kulit, baluhan mahida u mali, ipabaw, mahida u pakiway nu mali, patelek han 0.3-0.7 kunfun, yadah ku banuh, masa suacawaw ku balu, liwliw han u tayna a baluan, u baluhan malecad namin u kalawlaway a kulit mahida u mali,

(kamu nu Hulam:在秋冬季開花淡黃色， 花序為頭狀花序，頂生，呈半球形，直徑約0.3-0.7公分，絨毛多，為兩性花，周圍一列是雌花，雄花雌花花均為黃色且呈管狀。）

Kalapa a heci makudus ku heci, sa tanayusa mahida u ti’ku, lima ku dicem, nuayawan si kines, apuyu ku adipin.

(kamu nu Hulam:芙蓉果實為瘦果，長橢圓形，有五稜，先端有麟片，冠毛短。）

langaw makaala tu tulu a bataan – enem a bataan a kunfun, makimulmul ku langaw.

(kamu nu Hulam:植株約30～60公分，成株呈圓形。）

masadit ku papah, mahida u ngelap atu masa dicem i akaway, langaw han kala abuabuwan sangelac apuyu ku banuh, bangsis.

(kamu nu Hulam:葉柔質，呈狹匙形至倒披針形，全株被灰白色短毛，有強烈香氣。）

Kalapa itini i Taywan yumahida sasapayuen ku yadahay, taneng sapipuhpuh a kawaw,

(kamu nu Hulam:芙蓉菊在台灣早年多半做為藥用，此外民間認為它有驅邪避凶的功效，也是一種民俗植物，近年來逐漸發展成為觀賞植物，葉片銀白亮麗，而且帶有香味，只可惜淡黃色的花不夠顯眼。）

paluma (栽培要點)

【caypiwac】 manamuh tu caypiwacay, kanamuhan a maudip a capiwac han i tusa a bataan – tulu a bataan aduan. caay katalaw tu caledes, matalaw a tudi tu sienaw, pulu’ a du’sa mahamaw a tabaki, kasienawan pacumuden i dihekuay a luma’, hidatu milama tu 0 du’.[1]

(kamu nu Hulam:【溫度】喜溫暖，生長最適宜溫度為20~30℃。 耐熱，稍耐寒，10℃時植株生長緩慢，入秋後需移入室內保溫，並保持0℃以上的溫度。）

【pacilal】 manamuh tu cilal, kaisa tusi litungay, acaay kay labu nuluma apahabay. hatida ku caledes nu laluthan , amana’ palitungen.

(kamu nu Hulam:【光照】喜充足的陽光，不耐陰，不宜作室內植物。即使是炎熱的夏季，也不需要遮蔭。）

mapacilal han kapah ku langaw, mitalakaw tu aadihan.

(kamu nu Hulam:直射陽光更有利於植株良好的生長，並提高觀賞性。）

anu pacumuden numitan i luma amiadih, apuyuen kuni kay luma’an, kya caay pikawa tu langaw. sapal henay matalaw tu cilal, hatanengen kuni kasi badahung.

(kamu nu Hulam:如需移入居室的陰處觀賞，只能是短時期的，才能不影響植株的生長。但苗期的幼株畏烈日曝曬，應注意適當遮蔭。）

【basbas tu nanum】caay katalaw tu kelah, matalaw tu yadahay a nanum, pananum sa hatanengen saicantu ku malalemetay, acaay pilalemetsa tu paplumaan, piadihai acaay pilakuyd tu cacaya a dimiad ku lalemed. Iputahay a langawan , anu maudad sa piadihi tu lalaliwan tu nanum masa takuwa.

(kamu nu Hulam:【澆水】耐旱，不耐積水，澆水要掌握“寧乾勿濕” ，切勿讓盆土過濕和澇積，注意不可積水超過1天。置室外的植株，在雨後要及時檢查並倒去盆中的積水。）

kalapa u mihmihcaan madecdecay a langawan, akaway patelek, yadah ku ciit, pasu papah yadahtu, adihen ku langaw makimulmul adihen.

(kamu nu Hulam:芙蓉菊是多年生的亞灌木，莖直立，多分枝，因枝葉盛多，而使植株外觀成圓團狀。）

【hican mibuwah ku kalapa】taneng u sapalan ku sasapalan, paheceken kuni paluma, kawya sa.

(kamu nu Hulam:【芙蓉繁植方法】可用播種、扦插、高壓等方法。）

sapaluma a lala’han awkasenusa a milaliway nu nanum ku kapahay mahida u likenan a lala’, nipilian a lala’ ku sakapahay, sakapahay nu sakaudip nu caypiwac han tusa a bataan-tulu a bataan ku ditek, anu adih sat u balu kalamkamen saiten ku balu, sakacaay ka ikes.

(kamu nu Hulam:栽培土質以排水良好之砂質壤土或壤土為佳，生長適溫20～30℃，見有開花立即剪除花蕾，可抑制老化）

anu ikesaca, i sadingsingan a puu’an lingatuen aca misait atu sakapahen kuni pisait, sadingsing hantu hamaw han amisakapah amisait, nu tanayuay a ciit saapuyuen kunipisait, misait tu nacilekayan, mabadiay a ciit, numa tatuntunduhay a ciit, kasienawan han mulangaw tu ciit, kya ciit nida masilut, idaw ku icelang, sacay ka badi’nu langawan.

(kamu nu Hulam:若植株老化，春季施以重剪或強剪，春季進行修剪整形，將過長的枝條剪短，剪掉病蟲枝、枯死枝、交叉重疊枝、冬季徒長枝等，使枝幹頓挫有力，富有剛性，並可防止枝幹衰老引起退枝。）

Pabaluhay mulangaw sa kitucen ku mulangway nu ciit, pihamawi amikituc, misakapah tu wayway nu kilang, kya pabaluhay asi langaw nu ciitan, kya kapah kuni kadadecdec nu langaw.

(kamu nu Hulam:生長期應及時摘除枝幹上多餘的萌芽，並注意打頭摘心，以控制樹形，促發新枝，使樹冠豐滿緊湊。）

kalapa han u papah ku aadihan, u kala lawlawan langlangdawan ku kulit nu balu caay kapiadih, mahicaay kiya ku saneng, sisa anu tahekal sa ku balu a pecuen tu, mukan tu yadahay nu kakanen, ekes satu ku langaw.

(kamu nu Hulam:因芙蓉菊以觀葉為主，其黃綠色的花朵觀賞價值並不高，且有怪味，因此當花蕾出現時應及時摘去，以免消耗過多的養分，使植株老化。）

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang (v)adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma ()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma (v)yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip ()zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	tuluay a bataan katukuh tu patuay a bataan ku talakaw
papah tanaya'	葉長
papah ahebal	葉寬
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒		8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜		9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼
5	atekak	苦		11	acak	乾
6	cupelak	澀		12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱		28	malebawa	(消)跌打腫傷	v
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血		30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛		37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰	v	40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛	v	42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛	v
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛	v	49
24	walak	(解)中毒	v	50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔		52	zuma	其他

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Crossotemphium chinese (L.) Makino
u sapamat a ngangan	Compositae(菊科)
u Amilika a ngangan

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	kalapa
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	sisila ninav ismud
Sejek
Taluku
Puyuma	puyung
Rukay	langwdhadhipu
Cou
Kabalan
Tau/Yami	koyong
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

• 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
• Yuancumincu weiyuanhuy-  sapayu' a nipaluma nu Yuancumin 行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p187
• 台灣原住民族藥物植物圖鑑（行政院院原住民族委員會）
• 芙蓉菊栽培方法與盆景養護：https://cclccl-life.blogspot.com/2014/08/blog-post_29.html