nipaluma-kupa a kilang
kupa a kilang (kamu nu Hulam: 木棉), u tabakiaya a kilang, yadah ku ngangan i zuma a kanatal. mauzip i caledesay atu mikilulay caledesay a kakitizaan. siceka' i tapang, patalaw tu aadupan mukayakay. namauzip i Indu, mabulaw tayni Taywan. mamuni' ku kilang, sisa caay misaungay tu tademaw.
kupa a kilang
mikawaway-kalumyiti_flowers_in_Kolkata_W_IMG_4132.jpg)
u siwkay nu nipaluma
mikawaway-kalumyitikupa a kilang, u mitesekay a nipangangan(學名): Murraya paniculata, duma a ngangan sa mulaladay a balu, sumanahay kupa a kilanng, cunus tu duhepic a kupa, u matalulay a kilang, pan-ce, ci-pey (kamu nu layak: ka-puè, ka-po̍k) atu ciyung-ce, u mulanaway kauzipan sa i caledesay atu tanengay ku caledesay a kakitidaan, azihen ku hekalay niza sa u mahetikay ku papah, tabakiay a kilang, ya talakaw niza makaala tu cacay a bataan katukuh tusa a bataan idaw ku lima a mi(米).
(u kamu nu Hulam sa: 木棉，學名：Bombax ceiba，又名攀枝花、紅棉樹、加薄棉、英雄樹、斑芝、吉貝（閩南語：ka-puà，又音ka-puè、ka-po̍k）及瓊枝，是一種在熱帶及亞熱帶地區生長的落葉大喬木，高約10—25米。）
akaway nu kilang idaw ku sicekaay a pucu’ itiza, u sapakatalaw tu micapiay a aadupan. u ciid malaliyaliyaw sa mulangaw, masasu langawa ku papah. Tabakiay ku akaway nu kupa a kilang, nika dawmi ku kasuy, sisa caay sipihicahica i.
(u kamu nu Hulam sa: 樹幹基部密生瘤刺，以防止動物侵入。枝輪生，葉互生。木棉的樹幹粗大，但木質太軟，所以用途不大。）
masaliwak (分布)
mikawaway-kalumyiti(u kamu nu Hulam sa: 木棉的原產地印度、馬來群島和菲律賓群島。它隨著移民被廣泛種植於華南、台灣華南、中南半島及馬來群島。根據中國的古籍記載，南越王趙佗曾在公元前2世紀向漢朝獻上木棉樹一株
sayaway a silangaway ku kupa a kilang i In-tu(印度), Ma-lay-cien-taw(馬來群島) atu Hu-li-pin-cien-taw (菲律賓群島).
mukilul tu mabulaway a tademaw kyu katuudkatuud satu ku palumaay i Huwa-nan(華南), Tay-wan(台灣), Cung-nan-pang-taw(中南半島) atu Malay-cientaw(馬來群島). namakayni i Cung-ku(中國) nu malumanay a cuda nisulitan, izaw kya tademaw Nang-yey-wang(南越王) ci Caw-tu(趙佗), na i ayaw nu kung-yiey(公元) a mihcaan tusaay a si-ki(世紀), pabili ciniza tu i tawyaay a tapang Hang-caw(漢朝)hananay tu cacay kupa a kilang.
namakacuwa ku ngangan (名稱原由)
mikawaway-kalumyitihung-hu(烽火) hananay a kamu, namayza Nang-yey-wang(南越王) ci Caw-tu(趙佗). pakayninen nida ya kupa a kilang yu sibalu tu sa azihen ku kilangkilangan mamin ku susumanahay a balu, mahida u lamal kyu pangangan han ki-pey(古貝), ki-pey(古貝) sa, namakayni i umituhud a kamu Karpassa. payni i ngiha ci-pey(古貝) han tu, tatenga’ makayni i Nan-yiang(南洋) itizaay a kamu "Ceiba", Ceiba hananay ya ngangan namakay nimutudu tu Cuwa kupa(爪哇木棉) Ceiba Pentandra, masasengi ku hekal azihen kyu palamlam hatu simalecaday a ngangan, nika ya ciungce(瓊枝) a ngangan, mutudu tu kupa a kilang, ina kupa i kilang i Hay-nan(海南) Ciung(瓊) a subal mulangaway a kilang, kyu hiza satu kasingangan.
(u kamu nu Hulam sa: 烽火源自於南越國國王趙佗，他以滿樹紅花似烽光而得名；「古貝」源自於梵語「Karpassa」的音譯；「吉貝」相信源自於南洋當地語言「Ceiba」的音譯此名稱原指爪哇木棉「Ceiba Pentandra」因形狀相似故而混淆；瓊枝之名則指木棉於海南（瓊）島生長的樹木因而得名。）
azihen i hekal (外觀)
mikawaway-kalumyitiazihen i kilakilangan u tukun nu kupa a kilang sawsawni malakuwit tu duma a kilang, kiyu pangangan han tu matalulay a kilang.
(u kamu nu Hulam sa: 於森林中木棉樹的頂頭往往超越其他樹木，故被稱之為英雄樹。）
u balu nu kupa a kilang, ya masakupaay atu sapaluma, u hekal azihen (木棉花、棉絮及種子、外觀)
mikawaway-kalumyititu mihmihcaan tusaay a bulad katukuh sepatay a bulad maluayaw sibalu, nudikudan sa sipapah. tabaki ku balu, lima ku pihpih nu balu, mahida u macukenaay nu tieku ku wayway, tusa a hekal idaw ku mahidaay u bunac a banuh, masakama takuliyaway atu masakama sumadahay a kulit, idaw aca ku takuliyaway nika inayi maadih. milaupay misebengay i hekal tu balu a papah sa u lumeniay makulahay ku kulit, masakawa ku zayliw.
(u kamu nu Hulam sa: 每年2至4月份先開花，後長葉。花朵大型，花冠五瓣，倒卵形狀，兩面都有星狀毛，橙黃或橙紅色，亦有黃色（罕見）。黑花萼褐色，革質。）
malasapiyu (入藥)
mikawaway-kalumyitikupa a kilang a balu kapah malasapiyu, alanen pawaluen acaken ku baluhay mahetikay a kupa a kilang a balu, mala cacay nu sakalazayliw nu saepi’ay a uciya "lima ku balu a uciya".
(u kamu nu Hulam sa: 木棉花可入藥，把新鮮掉下來的木棉花曬乾，為涼茶「五花茶」的主要材料之一。）
labu nu heci (果實)
mikawaway-kalumyitinudikudan nasibalu idaw ku masakimuluay a heci, i limaay a bulad sa, u heci nida macengat, i labuay masatiekukay a sapaluma, pasu ya i labuay paduc nu heci a cabung a sipaw malasalengacay a balu nu kupa mabahil nu bali sa tatacuwa mubahel. ya kupa kapah malaliyun tu kupa mala sakisienaw a kibetulay a dikuc cunusan tu kidudung tenunen mala kidudug.
(u kamu nu Hulam sa: 花後結橢圓形蒴果，約在5月時，果實會裂開，內裡的卵圓形種子連同由果皮內壁細胞延伸而成的白色棉絮會隨風四散, 棉絮可用以代替棉花來作棉襖的填充料或織成吉布。）
labu nu sapaluma idaw ku tusa a bataan pasyintu atu tusa a bataan idaw ku lima a pasyintu nu simal, kapah mipecici misanga’ tu sabun atu simal nu kikay; nipecician a masapiyangay a nakupaan kapah mala hiliw atu sapakan tu nipahabay a siliw.
kupa a kilang patelek sa nika masametek ku mahidaay u ceka a pucu’; u tapiingan a ciid malaliyaw masapipi tahekal mulangaw; azihen mahidaay u lima ku papah, tanayu’ ku akaway nu papah.
(u kamu nu Hulam sa: 種子含20%至25%油份，可榨油製成肥皂及機械油；而榨油後的棉餅可作為肥料或家畜飼料。木棉樹樹幹直立有明顯瘤刺；側枝輪生作水平方向開展；掌狀複葉，葉柄很長。）
caay amin kalecad nu wayway (四季風情)
mikawaway-kalumyitikupa a kilang nu hekal hinasumadsumad masasizuma: sadingsinga sa, cacay a kilang kalakamakamaay sumasumanah sabangcal sa azihen i hekal; u laludan sa sumilawsumilaw amin ku papah malalidung; i balangbangan sa mahetik namin ku papah sakaaniwiyiwan; kasienawan makunah ku ciid satu masacacay. sisa cacay a mihcaan nu sepatay a puu’ izaw ku masasizumaay bangcalay caay amin kalecad nu wayway.
(u kamu nu Hulam sa: 木棉外觀多變化：春天時，一樹橙紅；夏天綠葉成蔭；秋天枝葉蕭瑟；冬天禿枝寒樹，四季展現不同的風情。）
lalangawan nu imi (文化含義)
mikawaway-kalumyitikupa a kilang u Cung-ku Kuwang-cu-si(廣州市), Caw-cu-si(潮州市), Ban-ce-ha-si(攀枝花市), Cung-cu-si(崇左市), atu Tay-wan Kaw-siwun-si(台灣高雄市), u balu nu itizaay a tukay. kilang nida tatabaki icelang, i Huw-nan(華南) masasu setset ku mitahaway, kyu mitahaway han ku ngangan nina mitahaway a kilang.
(u kamu nu Hulam sa: 木棉樹是中國廣州市、潮州市、攀枝花市、崇左市及台灣高雄市的市花。由於它的樹身高大粗壯，在華南有把它與英雄相比，又名英雄樹。）
idaw kida dadiw, "kupa a kilang a dadan" hananay, namakay kupa a kilang kina dadiw, nu taywan a mudadiay ci Ma-caw-cin(馬兆駿) ku misulitay padatukay, ya dadiw sayaway a sulit sa, samanahay a balu mabuhat matumes i kupa a kilang a dadan, tanayu’ay a maci mahida matuduhay. u imi nina labu nu dadiw patinaku tu kupa a kilang a balu mabuhat ku balu sa, izaw ku masasizumaay bangcalay ka azihen.
(u kamu nu Hulam sa: 歌曲《木棉道》是與木棉花相關一首民歌，由台灣歌手馬兆駿作曲，歌詞第一句為「紅紅的花開滿木棉道，長長的街好像在燃燒。」則描述木棉花道開花的景象。）
kupa a kilang mabuhat ku balu sa, i kilangkilangan niza nayinayi ku cacacacay nu papah, makunah ku ciid, u kilang nanu nu taaywan a nisuped tu sapalangaw a yiyubung ku sapahabay cinizaan.
(u kamu nu Hulam sa: 木棉開花時，樹上一片葉子也沒有，完全是靠樹本身在前一年所累積的養份來完成的。）
miadih tu kupa a kilang, alaw a makatepa ku kupa a kilang izaw ku sepatay a puu’caay amin kalecad nu wayway:
balangbangan mala takuliyaway ku papah, kasienawan kupa a kilang mamin ku papah mahetik, wida satu u luminiay a kasuy, hemhem sa mapabali’ nu namakay amisay abali’. katukuh sadingsingan, ya aniwyiw maacakay a ciid matumes nu masacacacacayay a mangaduay a balu, anu biyu sa ku bali nu sadingsingan a maladay ku bali’, kasenun sa mamin ku kilangan mabuhat ku balu.
(u kamu nu Hulam sa: 觀察木棉，您會發現木棉四季皆有不同風情：
秋天葉子變黃，冬天木棉葉子都掉光了，只剩下黑鴉鴉的樹幹，忍受北風的吹襲，到了春天，蕭瑟的枯枝上結滿了一粒粒的花苞，當和喣的春風一吹起，突然，滿枝椏都開了花。）
cacay ku kilang u kama a sumanahay, u cacayay a kilang mahida u matuduhay, miawda tu katuuday muhelup tu mata a patayda. Lalud sa, kupa a kilang yadah ku lalangaway sumilaway a papah, yu a micumud tu sabaeketay a demiad, a siheci tu, anu maduhem ku heci, ya kupa mubahel, patahekal tu lumeniay a kupa a kilang sapaluma. imahini i hekal mamin mubahel mapalaw ku kupa i cucuwa, mahida u mahetikay nu suleda nu balu sacacacacay sa, tatenga’ sabangcal sa, ya kupa kanahatu miutiih mahicay kiya, nika mihemhem ku tademaw tu mahiniay.
(u kamu nu Hulam sa: 一樹橙紅，整棵樹好像都燒起來了，就會把大家的目光都吸引過去，夏天時，木棉則長滿了茂盛翠綠的葉子，並進入最重要的階段---結蒴果，在成熟後隨著棉絮飄落，釋出黑色的木棉種子，此時的景象--滿天飛舞的棉絮，好像雪花片片，真是美麗 ！然而棉絮所造成的不舒服，也是大家所必須忍受的。）
yu patahekal ku heci tu sapaluma sa, maadih ita ku i lalayan a mauzipay madih mucelak kuheni tu iluciluc, sisa izaw ku mahida masadumaay ku nipaudip palaylay a kawaw, tatenga’ maseneng kita tu paudipay!
(u kamu nu Hulam sa: 蒴果釋出種子的過程中，我們發現大自然中生物為求繁衍後代，而演化出特殊的生殖傳播方式，實在令人嘆為觀止！）
kupa a kilang yu sibalu sa, sacacacacay sa ku kupa a kilng nu balu mahetik ilala, siniladay tu yadahay a nanum, yu micaliway ku maka utubayay mahemek niza ku tahekal a cica nu balu, masumelic ku bihel nu utubay, caay aca pisinanut ku maka utubayay, alaw mapulin madebay tu, tu namahetik ku balu nu kupu a kilang sa, ya kupa tatacuwa mabahilbahil, mikawa tu aadihan nu maka utubayay sa, milaecu sa tu hahanhanan nu tatademaw, mangaleb ku makawayay .
(u kamu nu Hulam sa: 木棉樹開花時，一朵朵的木棉花掉落地面，因含水量高，遭機車輾過流出汁液，常造成機車輪胎打滑，騎士不小心摔倒，而花落之後棉絮四散，除影響行車視線外，也造成民眾呼吸道過敏等症狀。）
namahini sa u kupa a kilang makayni i hekal nu bali muladay tu langbul, kyu laetus, kanahatu caay kaw ka hetikan nida tu papah a puu’, atu i laludan sumilaw amin ku papah malalidung, nika caay ka kapah ku nikasalidung, kiyu i tukay caay ka u salidungan a kilang i zazan. nika sakapahay nida a kakitidaan i putah, i sumilaway a kung-yuang, anu idaw ku misapuday tu balu nida atu misulutay tu heci a tademaw, nayi isaw ku laetus.
(u kamu nu Hulam sa: 此外木棉對淨化空氣和滯塵的功能不好，即使在非落葉季節它形成樹蔭的效果也很差，因此不是都會區行道樹的理想樹種。但它適合種在廣場、綠地和公園，也讓撿拾落花和採收果實的人，安全無虞。）
kupa a kilang i sadingsingan yu caay henay ka sibaluhayay a papah sa i nuayawan sibalu tuay, u kama sumanahay kama takuliyaway a kulit. i Tay-nan(台南) izaw kiya Tay-wan se-lu(台灣詩路) hananay a zazan, ina zazan nipalumaan kupa a kilang u cacululan cacay a lasubu walu a bataan kung-se(公尺) katanayu’, mabuhat ku balu sa bangecal .
i Tay-wan(台灣), kupa a kilang a kaput a nipalumaan, izaw aca ci-pey(吉貝) a kupa kilang , salunganay a kilang, tabakiay ku heci a kupa a kilang (fa-ceay-su, ma-la-ba-li) atu liw-lien.
(u kamu nu Hulam sa: 木棉是春天未長新葉前開花，花為橙紅~橙黃色。台灣詩路(台南)木棉樹步道180公尺長，開花時非常美麗。在台灣，木棉科的植物還有吉貝木棉、美人樹、大果木棉(發財樹、馬拉巴栗)以及榴槤。）
| kakuniza | 植物分類 | tabakiay a kilang, mahetik ku papah, yadah a mihca ku uzip |
| takalaw nu bayu' | 生長海拔高度 | i lunabay nu buyu. i niyazu. |
| mauzip subal | 生長區域 | mahmin i Taywan |
| nipaluma sasahicaan | 栽種功能 | yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞(v) lidung遮蔭(v) zuma其他() |
| takalaw maka | 株高 | 10-25m |
| papah tanaya' | 葉長 | 9-15cm |
| papah ahebal | 葉寬 | 3.5-6cm |
| papah mapela' | 葉瓣 | 5-7 |
| balu ahebal | 花徑 | |
| balu kulit | 花色 | 4-6 bulad sibalu, sumanahay ku balu. |
| heci | 果實 | 18cm |
| paenu | 種子 |
_flowers_in_Kolkata_W_IMG_4116.jpg)
u sanek nu nipaluma
mikawaway-kalumyiti| sanek | 味 | v |
| letek | 毒 | |
| cedam | 甘,甜 | v |
| aledah | 辣,辛 | |
| atekak | 苦 | |
| cupelak | 澀 | |
| dawmi | 軟 | |
| siceka' | 刺 | |
| dieku | 溫 | |
| cuedet | 寒 | v |
| zuma | 其他 | v |
malaheci tu imelang
mikawaway-kalumyiti
| pangangay | (生)津 | |
| akacay-akuti | (減)燥熱 | v |
| cuedet | (減)寒冷 | |
| patezep tu izang | (消)出血 | |
| paisi' | (利)排尿 | |
| taluktuk | (減)發炎 | |
| sulalis | (退)發燒 | |
| cebu' taluktuk | (消)尿道膀胱炎 | |
| mapudasay | (減)皮膚病 | |
| atay taluktuk | (減)肝炎 | |
| adada' | (減)痛 | |
| sicedam isi | (減)糖尿病 | |
| ngidngid | (消)嘴破嘴角發炎 | |
| teluhu | (消)濃痰 | |
| takulaw adada' | (減)喉嚨痛 | |
| tuzu malebawa | (減)關節炎,風濕痛 | v |
| mabanic | (消)腹瀉 | |
| muta' | (調)嘔吐 | |
| masikata' | (調)便秘 | |
| adada' tangah | (減)頭痛 | |
| malihen | (怯)咳嗽 | |
| makamaw | (減)感冒 | |
| milisawada' | (調)腸胃病，胃痛 | v |
| walak | (解)中毒 | |
| maduka' | (消)破皮傷 | |
| puces | (消)膿包、大疔 | |
| kaliwates | (消)小疔 | |
| malebawa | (消)跌打腫傷 | v |
| akuti' | (消)燙傷 | |
| tunatun | (消)瘀血 | |
| tibeni | (消)泡疹、痱子 | |
| kebing | (消)麻疹 | |
| sizaz | (消)濕疹 | |
| butus | (消)水腫 | |
| kalad nu bau | (減)蛇咬 | |
| bulad adada' | (消)經痛 | |
| cadi'ci | (減)心痛 | |
| pasicucu | (增)乳汁 | |
| bali-malalemed | (減)風濕 | |
| zuma | 其他 | v |
pasubana i cacudadan a lacul
mikawaway-kalumyiti| u cudad a ngangan | bombax malabarica dc. |
| u sapamat a ngangan | bombacaceae |
| u Amilika a ngangan | cotton tree |
u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay
mikawaway-kalumyiti| cidekay | ngangan | miungay |
| Sakizaya | kupa a kilang | v |
| Pangcha | kupa | v |
| Tayan | ||
| Paywan | muludan | v |
| Yuwatan | lukismua | v |
| Sejek | ||
| Taluku | ||
| Puyuma | kabuk | v |
| Rukay | calrathai | v |
| Cou | paturutungkuan | v |
| Kabalan | ||
| Tau/Yami | ||
| Saw | ||
| Kanakanabu | ||
| Laaluwa | ||
| Saysia |
u sulit nu zuma a kamu-Hulam Lipun atu Amilika
mikawaway-kalumyiti木棉（學名：Bombax ceiba），又名攀枝花、紅棉樹、加薄棉、英雄樹、吉貝、斑枝及瓊枝，是一種在熱帶及亞熱帶地區生長的落葉大喬木，高約10—25公尺。樹幹基部密生瘤刺，以防止動物侵入。枝輪生，葉互生。木棉的樹幹粗大，但木質太軟，所以用途不大。木棉的原產地印度、馬來群島和菲律賓群島。它隨著移民被廣泛種植於華南、香港、台灣、中印半島及南洋群島。根據中國的古籍記載，南越王趙佗曾在公元前2世紀向漢室天朝獻上木棉樹一株。
Bombax ceiba, like other trees of the genus Bombax, is commonly known as cotton tree. More specifically, it is sometimes known as red silk-cotton; red cotton tree; or ambiguously as silk-cotton or kapok, both of which may also refer to Ceiba pentandra.
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan
mikawaway-kalumyiti- 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
- 行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p55
- 維基百科：https://zh.wikipedia.org/wiki/木棉
- 木棉：https://sowhc.sow.org.tw/html/observation/plant/a01plant/a010401-mu-man/mu-man.htm