nipaluma-kabutulay, kabotolay

kabutulay, kabotolay 球蕨

masadumaay a ngangan (各種名稱)

【學名】 Nephrolepis auriculata (L.) Trimen

【mitesekay a ngangan】Nephrolepis auriculata (L.) Trimen

【科名】 蓧蕨科(Oleandraceae)

【sapamataan a ngangan】Oleandraceae

【屬名】 腎蕨屬

【mikeliday tu ngangan】butul a langawan

【俗名】 腎蕨、鳳凰蛋、山豬腎子、山雞蛋、羊齒、鐵雞蛋、山豬蘭弗、天鵝抱蛋、雉雞蛋、鹽雞蛋、山檳榔、玉羊齒、圓羊齒、蜈蚣草、篦子草、石黃皮、野雞蛋、石蛋果、蛇蛋參、馬騮卵，球蕨、腎鱗蕨、夜明吐珠、山豬仔卵核、耳基假石葦

【tada ngangan】butul, Feng-huang-dan, kiwma nu buwa’, shan-jidan, ngipen nu sidi’, Tie-jidan, kiwma nu buwa’, Tiane-bao-dan, ti’kuk nu tikulac, Yan-jidan, da’dac, jade-fern, Yuan-yang-chi, Yuan-yang-chi, wugong-cao, Bi-zi-cao, Shi-huang-pi, Ye-jidan, Shi-dan-guo, She-dancan, Ma-liu-luan, butul, Shen-lin-jue, Ye-ming-tu-zhu, Shan-zhu-zai-luan-he, Er-ji-jia-shi-wei

【族語】布農 Mahazumu Tu Lili、撒奇萊雅 Kabotolay、鄒 Tariri 'Iciuru、piwma (卑南) Triyatriyaran、 Amis (阿美) Bu Dor Nu E Du、Lukay (魯凱) Kavuvuthuru

【kamu nu binacadan】Bunun (布農) Mahazumu Tu Lili、Sakidaya (撒奇萊雅) Kabotolay、Co (鄒) Tariri 'Iciuru、卑南 Triyatriyaran、阿美 Bu Dor Nu E Du、魯凱 Kavuvuthuru

【使用族群】 布農、撒奇萊雅、鄒、卑南、阿美、魯凱

【mitaduay nu binacadan】Bunun, Sakidaya, Co, piwma, Amis, Lukay

kaliwasak nu langaw (分布環境)

屬於台灣原生種的植株之一，常常可以在山林下的石隙中或溪旁發現其蹤跡。台灣全島全境平地至海拔 2000 公尺之山野及海岸砂地。蘭嶼綠島亦有分布。

tada Taywan nu langawan, hina adih kita i sasanu buyu a ba’ba’tuan atu lilis nu sawacan. Taywan nu subalan nu enal katukuh tu dadipasan a makaala tu tusaay a malebut a congcayy nu buyuan atu dadipasan nu likenlikenan. Lani’ sanasay idaw ku nika liwasak nu langaw.

sasapayuan (藥效)

在性味方面，帶點甘、淡、澀且性涼，無毒，具有清熱利濕、解毒消腫、止咳消積、清涼止渴的功用。

isanek nu kakanen han, kala sicedaman, abesa’, cupelak sapi’, nai ku ledek, patahekal tu akuti’ tangan nu udip, mihepec tu lebawa, sakacay u’hu’h, sakay ngaluh a kakanen. 

主要用來治療多種疾病，包括咳嗽、痢疾、腎炎、高血壓、乳腺炎、小便不利、跌打內傷、泌尿系統感染、刀傷、眼病、蜈蚣咬傷、頸部慢性淋巴結炎、疝氣、黃疸、乳房腫痛...等。

sapingay tu imelang han, u u’hu’h, banic, buwa’, gao-xieya, cucu’, caay ka tahekal nu aisian, duka, sakaycebu, madingac, mata, kalatan nu alisalap, bangen, adada nu bili, huang-dan, lebawa nu cucu sa.

milihida tu langaw mu sakamu (生態形狀描述)

球蕨為骨碎補科的多年生附生及土生植物，株高約35-55公分，下部有葡匐莖向四方橫展呈粗鐵絲狀，而上面生有無數卵狀球形的半透明塊莖，外被黃棕色絨毛。

Butul u gu-sui-bu-ke nu mihcaan nanay mikabitay tu lalana a lutukan 

nu langawan, talakaw nu langaw han makaala tu tulu a bataan idaw ku lima~ lima a bataan idaw ku lima a congfen, sasa’ idaw ku mibalatay nu milaladay nu tapang mahida u tabakiay nu telayanm, pabaw idaw ku pinaay nu mahida u ti’kuk nu malian ku wayway a pangkiw nu hecian a butulan, belih nu papah idaw ku kalawlawan nu cunse a banuhan.

葉片呈簇狀長出地面，葉片形狀呈光滑且圓齒狀的披針形，長約1-3公分，寬約0.5公分，葉柄長約5-10公分，葉面無毛。群圓形的孢子囊群著生於邊緣內小脈的頂端，沿著中脈兩旁各有1行，具有圓腎形的苞膜。

papah masakaput namakalala’ tu amulangaw, masadid ku papah mamulmul sinangipenan nu madicemay nu papahan, tanayu’ han cacay ~ tulu a congfen, ahebal han 0.5 congfen, papah nu akaway tanayu’ han makaala tu lima ~ pulu’ a congfen, hekal nu papah nai ku banuh. maki mulmullay nu sasapalan itida i lilis nu labuan adidiay a sasulitan nu tunduh, mililis tu tebnay nu sasulitan idaw ku cacaya a caculilan nu papahan, idaw ku mamulmulay nu isasaay a papahan nu sasapalan .

picidekan (特性)

多年生草本，根莖短小，根下有塊莖呈球形，肉質。腎蕨株高約30公分，葉羽狀深切裂，密生而稍皺，色濃綠，根鐵絲狀，耐蔭性極廣，適合盆裁作為室內擺飾。

nu yadahay nu mihcaan nanay a lutukan nu langawan, lamit angangan aapuyu adidi, sasa nu lamit idsaw ku masa maliay nu angangan nu wayway, siheci. butul nu langawan han makaala tu tulu a bataan a congfenm, papah masabanuh kunika ilabu nuni ka celitan, madadecdec makubit, kala lumenian ku langdaw nu kulit, lamit han mahida u adidiay nu telay, manamuh i lidulidungan maudip, kapah palumaan i kabing sakay lumaan aadihan, 

腎蕨繁殖可用孢子播種或分株，自生能力強，若栽培成株幾株，栽植地適合生長，來年之後周遭自可長出無數株。

mangalay mibuwan tu butulan aw sasapalan ku sabulesak atu nipecaan a paluma’, udip sananay cinida, anu namibuwahtu sa apina tu ku langaw mabuwahay, anu kapah ku lalangawan nu kakitidaan, mihmihcaan idawtu ku lalangaw.  

腎蕨在馬來西亞、菲律賓、琉球和台灣都是常見的蕨類。

butul han itini i malaysiya, faliubin,liuqiu atu Taywan hina adih kita tu langaw nu butul.

生長環境分布於陰涼之叢林、路邊、溝渠邊等，採集時間為全年皆可。

kaliwasak nu langawan nida han i sasa nu kilakilanga lidulidungan, dadan, lilis nu cilicilisan, mihmihcaan idawtu ku aalan.

食用方式採地下飽滿之球莖，先將絨毛搓除、洗淨就可生食。

anumukan aw sasaay nu lamitan a masaheciay nu Malian, abihbihan mibanaw ku banuh, kapahtu kuni banawan sa semsemhan a mukan.

腎蕨會長出一種圓球狀的球莖，如龍眼般的大小，球莖表皮成褐色有絨毛，其中含有水分是野外求生的好植物。

silangaw siheci ku lamit nu butul tu mahidaay u mamulmulay nu angangan a hecian, mahida u linkin ku tabaki, paduh nu angangan nu heci u hese si banuh, u sakapahay nu tayda i hekal nu nananuman a langawan.

在所有的蕨類植物中，也只有腎蕨有此種特殊貯藏莖的構造，在適宜的生存環境下，腎蕨是蕨類中最易辨認的。

nina lukuktan a langawan, u batul kumi cidekay nu silaculay nu hecian, ikanamuhan nida kasilangawan han, butu a langawan paadihhan kita matineng tu kita tu langaw nida.

且在野外到處都可看見它的蹤影,其數量十分龐大，腎蕨的葉片可當插花，捧花及花籃很好的素材，也可將它栽植於盆中是非常好的室內綠化植物不會開花。

ihekal hinaadih kita tu langaw nu butul, laklaksa asilangaw, papah nu butul han taneng sipahcek tuni sangaan numita tu baluan, u sakapahay nu kakapetan atu sakay salaam nu sasangaan, taneng a palumaan I kabing u sakapahay nu sakay luma’ nu aadihan a langdaway nu langawan caaya kasi balu.

食用腎蕨時只需揉除外表褐色的絨毛，就可做為取水植物直接生食，雖有少許的澀味，卻在外找不到水源時的最佳解渴的替代品，腎蕨全草有清熱消腫及解毒的藥效，也是過去常將其嫩葉搗敷外用，可治刀傷及消除腫痛。

mukan tu heci nu butul han pasipasipen ku hese nu banuhan, usa semseman nu nananuman numita, amica kunika cepelakan, ihekal anunai ku nanum u butul nu heci ku alan numita aminanum, namukan tu butul han milawpes tu lebawa’ atu ledek, yumahida miala kitatu mangaduay a papah pekpeken sipaduhepic i banges, tunika dingacan atu lebawa.

 tada kitidaan (原產地)

熱帶亞洲、非洲

kacaledesan nu Yazhou, Feizhou

sapihica (用途)

1. 是重要的取水植物，於野外可補充水份。

tadamahicaay tu a nananuman nu langawan, sakay hekla nu sapicunus tu nananuman.

2. 嫩芽及球莖可食：腎蕨可食用的部位是嫩葉及球形的貯水器，具有止渴、解飢、除熱的效果。

mangaduay nu papah atu heci nubutul ku kakanen, heci nu butul a kakanen han u mangaduay nu papah atu mahidaay u heciyan, sakay ngaluh, mangalay, patahekal tu akuti’ nu udip.

3. 插花常用的花材：是良好的插花材料，俗稱羊齒。

sapahecek tu sasangan tu balu, u sakapahay nu sapahcekan nu sasangan, tada nagngan han u sidi nu ngipen.

4.藥用：全草均可做用

sasapayuan , hamin nu langaw ku sasapayuen.

tatapangan (莖)

腎蕨株高約30公分餘，根莖短，具光澤，被鱗片，莖有三種，

短莖為葉柄覆蓋。

langaw nu butul u talakaw han makaala tu tulu a bataan a pina nu congfen, lamit tatapangan apuyu, masadit, sikines, tulu ku tatapangan nu langawan, apuyuay a tatapangan u papah nu akaway kumi tahabay. 

葡匐莖，向四方蔓延，莖上有許多小芽，能長出前述短莖，故本種皆成群出現；圓球形塊莖，長於地下，富含汁液，為密被金黃色鱗片的貯水器，俗稱為『金雞蛋』或『鳳凰蛋』。

milaladay ku tatapangan, iliyu’ tu milalad, angangan yadah ku adidiay nu langawan, apuyuan ku langaw, sisa masakaput ku langaw nida,

papah (葉)

一回羽狀複葉，叢生；葉柄長 6~25 公分，幼嫩時密被赤褐色毛狀鱗片，鱗片全緣，窄線形，葉軸具縱溝，上部被鱗片。

malecaday i batacan ku papah, masakapu a maudip, papah nu akaway tanayu han makaala tu enem ~tusa a bataan idaw ku lima a congfen, mangduay nu sapal han madadecdec ku langaw u belih han hese’ nu sibanuhay a kinesan, kines han malecad ku kaku, macacelcel ku keliwan a wayway, papah nu angangan mabalat ku ilabuay nu sasulitan, pabaw nu belih sikines. 

葉片長 25~65 公分，寬 2~6 公分，羽狀裂，羽片無柄，羽軸有節，羽片長 1~4 公分，寬 1~2 公分，基部不等形，葉耳銳尖，上下表面近乎光滑，下部羽片鈍形，通常較短，上部羽片著生孢子囊堆，長約 3~4 公分，略尖銳，邊緣細鋸齒至細鈍鋸齒。

tanayu nu papah han tusa a bataan idaw ku lima ~enem a bataan idaw ku limam a congfen, ahebal han makaala tu tusa ~ enem a congfen, macelitay nu banuhan, banuhan nai ku akaway nu papahan, teban nu akaway nu papahan sibatac, banuhan nu akawayan han makaala tu cacay ~sepat a congfen, ahebal han makaala tu ceci ~tusa a congfen, angangan han caay kalecad ku wayway, papah nu tangilaan masadicem, nika babelihan nu papaha masadit, sasa nu banuhan caay ka mulmul ku wayway, apuyu, pabawan nu banuhan yadah ku sasapalan numaupuay, tanayu’ han makaala tu tulu ~sepat a cong, kala dicemdiceman, lilis nu papahan idaw ku masingangay a salualusan a adidiay nu ngangipenan nu papahan.

balu (花)

果實孢子囊堆圓形，著生細脈末端近緣處；因其孢子囊群的孢膜裂口展開，呈腎臟形，故名為腎蕨。

heci nu sasapalan mapulung mamulmul, mikabit i teban nu papahn a 

nikudan nu lilisan, maupuay nu sasapalan pela’sa, mahida u buwa’ ku wayway, sisa pangangan han tu butul.

 u siwkay nu nipaluma

(俗名：鳳凰蛋、山豬腎子、山雞蛋、羊齒、鐵雞蛋、山豬蘭弗、天鵝抱蛋、雉雞蛋、鹽雞蛋、山檳榔、玉羊齒、圓羊齒、蜈蚣草、篦子草、石黃皮、石蛋果、蛇蛋參、馬騮卵、腎蕨)

台灣原生種之一。山林中的石隙中或溪旁。

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu ()masay (v)zuma ()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma ()yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip (v)zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高
papah tanaya'	葉長
papah ahebal	葉寬
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒	v	8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜	v	9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼	v
5	atekak	苦		11	acak	乾
6	cupelak	澀	v	12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱	v	28	malebawa	(消)跌打腫傷	v
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血		30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎	v	34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛		37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽	v	47	takalaw ku izang	(減)高血壓	v
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒	v	50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔		52	zuma	其他(痢疾、腎炎、刀傷、眼病、蜈蚣咬傷 頸部慢性淋巴結炎、疝氣、黃疸)	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Nephrolepis auriculata (L.) Trimen
u sapamat a ngangan	Oleandraceae(蓧藤科)
u Amilika a ngangan

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	kabutulay, kabotolay	v
Pangcha	bu dor nu e du	v
Tayan
Paywan
Yuwatan	mahazumu tu lili	v
Sejek
Taluku
Puyuma	triyatriyaran	v
Rukay	kavuvuthuru	v
Cou	tariri 'iciuru	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].

行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p208