Nauru

Nauru (諾魯)

kiwkay (宗教)

u Nauru (諾魯) sa i labu nu Usiniya (Oceania 大洋洲), itiza i 0 32 S, 166 55 E.

u ahebal nu lala' mapulung sa 21 km².

u ahebal nu lala'ay sa 21 km², u ahebal nu nanumay sa 0 km².

hamin nu tademaw sa 9,591.

kakalukan umah sa 20%, kilakilangan umah sa 0%, zumaay henay umah sa 80%.

tapang tusu nu kanatal (首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Yaren District (雅連區).

kakinginan nu kanatal demiad (國家紀念日)

kakinging nu kanatal demiad sa 31 bulad 1 demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) nu Nauru (諾魯) ayza sa ci Lionel Aingimea (Layngannyeel．Ancimiya 萊昂內爾·安吉米亞), micakat a demiad sa i 2019 a mihca 8 bulad 27 demiad.

likisi nu Nauru (諾魯歷史)

約3000年前密克羅尼西亞和玻里尼西亞人已在諾魯定居，共有12個部落，國旗的十二角星是代表這十二個部落。

ayawan nu tulu a malebut (3000) nu mihcaan Mike-luoni-siya (Micronesia (密克羅尼西亞) atu Polynesia (Puoli-ni-siya 玻里尼西亞) a tademaw itida tu i Nu-lu (諾魯) mueneng, idaw ku cacay a bataan idaw ku tusa a niyaduan, hata nu heni idaw ku cacay a bataan idaw ku tusa a singawaay nu bunac, tungus nu cacay a bataan idaw ku tusa a niyadu'an.

在18世紀後期，一位紐西蘭船長在海上航行時發現了諾魯，當時只看到島上有很多土著和茅屋，但這船長並未登陸或加以重視。

itini i sabaw tu walu a se-ci, idaw ku cacay a tademaw nu Niw-silan (紐西蘭) pcunaay tu balunga maadih nida ku Nu-lu (諾魯), tawya maadihay nida i subal yadah ku tademaw atu uli’ nu luma', nika ya pabalungaay a tademaw caay pisaluimeng atu misaheci.

1798年，英國船長約翰·費因率領「獵手」號抵達諾魯，命名為「Pleasant Island」（「可愛的島」），開啟西方世界與諾魯交流的歷史。

cacay a malebut pitu a lasubu siwa a bataan idaw ku walu (1798) a mihcaan, Ing-kuo (英國) pacunaay tu balunga a tademaw ci Yiehan. fai-in (約翰·費因) milili tu balunga u "miadupay" (獵手) makatukuh i Nu-lu (諾魯), pangangan han "salunganay a subal" (Pleasant Island, 可愛的島), malingatu tu nutipanay a kitakit atu Nu-lu (諾魯) masasucabu a likisi.

第一個成功到島上定居的白人，是英國的威廉·哈利斯（William Harris），1842年，29歲的他來到島上為當地姑娘而著迷，流連忘返，定居下來，前任諾魯總統勒內·哈里斯（René Harris）便是他的後代。

sayaway malaheciay makatukuh tinasubalan patidenga tu luma' nu sanglacay a tademaw, u Ing-kuo (英國) a tademaw ci Wilen. Hali-se (威廉·哈利斯, William Harris), i cacay a malebut walu a lasubu sebat a bataan idaw ku tusa (1842) a mihcaan, tusa a bataan siwaw a mihcaan (29) cinida makatukuh tina subalan mapaseneng nu kaying, caay kapawan, nu ayaway a Cung-tun nu Nu-lu (諾魯) ci LeNey. HaLi-Se (René Harris 勒內·哈里斯) u iluc nida.

19世紀末，德國向南太平洋擴張，諾魯自1888年起便成為德國的殖民地。當時德國對諾魯並不重視，因為島上除了椰子外，就一無所有。

hedek nu sabaw tu siwa a se-ci, misaahebal ku De-kuo (德國) pasayda i Na-taypin-yung (南太平洋), Nu-lu (諾魯) namaka cacay a malebut walu a lasubu walu a bataan idaw ku walu (1888) a mihcaan mala kalimadan nu De-kuo (德國) kataydaan. tawya caay kanamuh ku De-kuo (德國) tu Nu-lu (諾魯), subal u yasi a cacay, inai’tu ku cancanan.

1900年英國磷礦公司的職員在諾島上的一塊石頭上，意外發現了全島都有磷礦，便改變了此島的命運。

cacay a milebut siwaw a lasubu (1900) a mihcaan Ing-kuo (英國) nu lin-kung (磷礦) a kusi numikuliay a tademaw itida i subalay a ba’tuan, sa makatepa tu subalan a lin-kung (磷礦), hidasatu masumad ku subal a wunmi.

第一次世界大戰期間，諾魯被澳洲佔領，並自1919年起由英國、澳大利亞和紐西蘭共管，其中澳洲代表三國行使職權。

sayaway nu kitakit ani kalepacawan , Nu-lu (諾魯) debungan nu Aw-cuo (澳洲), namaka cacay a malebut siwa a lasubu cacay a bataan idaw ku siwa (1919) a mihcaan malingatu u Ing-kuo (United Kingdom (英國), Aw-tali-ya (Australia (澳大利亞) atu New-si-lan (New Zealand (紐西蘭) mapulung akuwanan, u Aw-cuo (Australia (澳洲) ku dayhiw tinatuluay a mikuwan。

第二次世界大戰期間，德國人為了報復，擊沉了該島附近的四艘船隻，並砲轟島上的磷礦設施。

sakatusa satu anikalepacaw, mangalay paculi ku De-kuo (Germany (德國) kuwanngen enepen nuheni ku i subalay a sepatay nu balungan, bakuhace kui subalay a ba’tuwan a tudud.

1942年，日軍轟炸諾魯，居民逃往澳大利亞以免遭日軍的屠殺，日軍於8月26日佔領該島，該島成為日軍在南太平洋上的戰術支援基地。

cacay a malebut siwa a lasubu sepat a bataan idaw ku tusa (1942) a mihcaan, hitay nu Di-pun (日本) ku Nu-lu (Nauru (諾魯), niyaduay a tademaw milaliw taydan namin i Aw-tali-ya (澳大利亞) alaw a kaletepan nu Dipun (日本) mipatay, Di-pun (日本) i wawluay a bulad tusa a bataan idaw ku enem a demiad midebung tina subalan, nina subal mala nu Di-pun (日本) itida i Na-taypin-yung (南太平洋) nu kakun linngan a kakitidaan.

日軍派2,000人駐守，並帶來大批日本人和韓國人，在島上布署重防和建築兩個小型飛機場。

u Di-pun (日本) patayda tu tusa a malebut a tademaw itida misebung, ladayen nuheni ku katuuday nu Di-pun (日本) atu Han-kuo (韓國) a tademawan, itida i subala patideng tu hitay atu tusa a adidi'ay nu pahikukiyan.

但軍事設施被盟軍發現，島上15架飛機遭轟炸，日軍便槍決島上5名未撤走的歐洲人。

nika u tuud nu hitay maadih nu muncun (盟軍), subalay nu sabaw tu lima a hikukian bakuhacen nu Di-pun (日本), u Di-pun (日本) kuwanngen mipatay tui subalay nu limaay u caaya piliyas nu O-cuo (歐洲) a tademaw.

日軍亦把島上1,200名諾魯人放逐到楚克島工作。

Di-pun (日本) hiyan kui subalay nu cacay a malebut tusa a lasubuay nu Nuo-lu (諾魯) a tademaw pataydaen i Cu-ke’ (楚克) a subalan mikuli。

二戰之後，諾魯由聯合國委託澳大利亞、英國及紐西蘭共同管理，每年須向聯合國報告，但他們實際上更著重於如何開採島上的磷礦，對於諾魯人的福祉並不重視。

hedek nu sakatusa ani kalepacawan, Nuo-lu (諾魯) a Lanhe-kuo (聯合國) pasubelit tu Aw-tali-ya (澳大利亞), Ing-kio (英國) atu Niw-si-lan (紐西蘭) pulungen mikuwan, tu mihmihcaan pasayda i Lanhe-kuo (聯合國) amusakamu, nika tatengay ahicah mikutkut ku isubalay nu linkun (磷礦) sa, misuayaw tu sakaudip nu Nuo-lu (諾魯) caay kaw misakapahay.

聯合國多次要求澳洲政府公布每年開採的磷礦數量、成本和售價，以期使諾魯人在輸出的同時得到合理的回報，但澳洲政府卻不予理會。

Lanhe-kuo (聯合國) kinapina miyukiw tu Aw-cuo (澳洲) sifu tu mihcaan nupikudkutan tu ba'tu, nidang atu papacakayan tu nidang, kya pacakay ku Nuo-lu (諾魯) a tademaw idaw ku matatungusay a nidan, nika u Aw-cuo (澳洲) a sifu caay pisamelawmelaw.

諾魯人隨著民智漸開，對澳大利亞人的統治深感不滿，尤其是磷礦的開採，於是全力爭取獨立，收回採礦權。

Nuo-lu (諾魯) a tademaw matinengtu misimsim, misuayaw tu Aw-tali-ya (澳大利亞) a tademaw nipikuwa caay kanamuh,micidek tunipikutkutan tu ba'tuan, sisa saicelang satu kunuheni mangalay misiteked, apataluma’ tu sakay pikudkudan tu ba'tuan.

澳洲政府在強大的國際壓力下，無可奈何地結束對諾魯的管治，於1968年1月31日，諾魯共和國宣布正式獨立，由漢姆·戴羅伯（Hammer DeRoburt）出任總統，並於同年11月成為大英國協特別成員國。

Aw-cuo (澳洲) sifu itini i icelang nu kanatal anipenecan, paceba' hantu kunipihedek tu sapikuwan tu Nuo-lu (諾魯) an, sisa itini i cacay a malebut siwa a lasubu enem a bataan idaw ku walu (1968) a mihcaan cacay a bulad talu a bataan idaw ku cacay a demiad, Nuu-lu kunhekuo (諾魯共和國) mihapu amisiteked, ci Hanmu.tayluopu (Hammer DeRoburt, 漢姆·戴羅伯) ku mala Cung-tunay (總統) ngay, tunuyda a mihcaan tu sabaw cacay a bulad mala Ta-ingkuo-sie (大英國協) micidekay a tademaw nu kanatal.

1989年，諾魯向國際法院對澳大利亞作出法律行動，指控澳洲政府管治期間未能盡力保護環境，減低採礦帶來的環境破壞。

cacay a malebut siwa a lasubu walu a bataan idaw ku siwaw (1989) a mihcaan, Nuo-lu (諾魯) pasayda i kitakit tu fuing misuayaw tu Aw-tali-ya (澳大利亞) paculil tu huing a kawaw, kuksuan nuheni ku Aw-cuo (澳洲) caay ka kapah kunipidiputan nuheni tu liklik, mawada kunipikutkutan macunus kunipipeci' tu liklikan.[1]

sakaudip nu Nauru (諾魯經濟)

諾魯在第三世界中屬於較富裕的國家，國家經濟以磷酸鹽開採和國外房地產為主要支柱。

Nuo-lu (諾魯) itini i sakatulu a kitakit u kalimucisang a kanatal, sakaudip nu kanatal uni kudkudan tu lin-sun-yen (磷酸鹽) atu nutaw a kanatal patideng tuluma' ku anganganan.

磷酸鹽礦分布佔全島面積的70%以上，是世界主要磷酸鹽生產和出口國之一，是國家主要的收入來源，磷礦乃繼承自億萬年所累積的海中有機物和鳥糞。

lin-sun-yen (磷酸鹽) malaklak tina subalan han makaala tu pitu a bataan (70%) a kilac, u kitakit anganganang nu saka silaculan tu lin-sun-yen (磷酸鹽) atu sakatahkalan, u sakasilacul nu kanatal, lin-kung (磷礦) milaylaya tu namaka i walwalan nu ubad (億萬) a mihcaan nu namaka bayuay nu tuud a langaw atu taiy nu ayam.

採礦公司的礦場和工廠都是聘請外國人操作，大部份是吉里巴斯和中國人。磷礦主要銷往澳大利亞、英國、日本、紐西蘭等地；以往磷酸鹽外銷所得曾佔政府收入的半數，然而在長期密集開採之下，該項礦藏已面臨耗竭。

mikudkuday a kunsi nu kitidaan atu kakulian u nutaw namin kutaydaay amikuli, u Cili-pase (吉里巴斯) atu layak a tademaw. lin-kung (磷礦) nu papataydan u Aw-tali-ya (澳大利亞), Ing-kuo (英國), Di-pun (日本), Niw-si-lan (紐西蘭); yumahida sapatahekal tu lin-sun-yen (磷酸鹽) kasilaculan mikikaka tu sifu nu pangkiw a sakasilaculan, hatidatu kunipikudkudan, nina kudkudan tu ba'tuan kainaian tu.

除了礦業外，地上還有許多椰子、甘蔗、香蕉和蔬菜等農作物，一般農產品和魚類勉強可以自給自足，但是主要的糧食、淡水和日用品都要依賴進口，其中米和麵粉多由英國、澳洲和紐西蘭輸入，肉類由澳大利亞供應，日用品多來自台灣、日本和香港。

nuba' tu saca, idaw henay ku i pabaway nu lala'an tu yadah nu abinung, tebus, paza' (pada’) atu canacanan nu langaw a lalami'an, nu nipalumaan tu lami' atu buting tanengasa a maudip, nika u tada kakanen han, u nanum atu cancanan nu tuudan miida tu numa kaydaay i nutawan anipatayni, picidekan tu duma u belac atu minfun namaka Ing-kuo (英國), Aw-cuo (澳洲) atu Niw-si-lan (紐西蘭) ku sapatayni, titi han namaka Aw-tali-ya (澳大利亞) nipatayni, tuduma aspicukamas namakani i Taywan (台灣), Di-pun (日本) atu Sin-kan (Hong Kong (香港).[2]