lidateng
lidateng (kamu nu Hulam: 咬人狗)
kakiliman mikawaway-kalumyiti
u sakamuwan saan sa mikalatay a wadu[1], yadah ku ngangan tu sasakamuwan idaw ku namakatimulay masamuwaay sa, nu amuhuwan u poisonous woodnettle, ina kilangan siledekay. u lidateng nu papah nu belih sibanuhay, anu matebing sa, caay tu kadungdung ku adada’ atu akuti' nu banges. i Taywan nu satimulan nu Heng-Cun (恆春) yadah i tida ku langaw. [1]
nilacul mikawaway-kalumyiti
masahidayay mikawaway-kalumyiti
tu mihmihcaan kina kilang maudip langdaway tu ya paduh masakulibet, u nikatalakaw makaala tu pituway nikatalakaw, u ngangan nu angangngan satanayu sa, kalaabuabuwan ku salengac, masaputuputun sa ku kilang, adidi' nika taneteknetek, kasumanah kuni kalangdaw ku kulit misengi tu nipatelek atu masiwit ku nikatababaw, anu mangadu henay atu balubalud malasalengacay ku banuh.
papah
sacacay sa ku papah sicaang ku langaw masatikuk atu masatanayuay a tikuk kya papah ya tanayu makaala tu limaay a hunan (公分), u ahebalay sa tusaay nu pituay a hunan (公分) masadicem sa, yamasadicemay alawu masadicem satu masamucuyi masamuluy yakaus nu papah lima ancaay sa cacay tu walu a hunan (公分) langdaw sa ku papah atu mayda u salusalus ku silusi', i pabaway a papah sibanuh nu tusaay masacacacayay idaw ku adiadiay a banuh dawmiyay, u duma a papah satanayu sa masadinum kya banuh (stinging hairs) nu banuh, misuayaway nu madekeday a abihit' tiyung han nu bangas kya banuh u duma ku a dada'; sasa nu papah sa sumelic saan mahedun satu malaapuuay ku banuh; patadu masadit ku babaway, sasaay sa masapucupacu saan, pitu atu sabaw tusa ku mikatatepik, mahidasa ubanuh, mahida masakankuay a papah, u tanauyaay atu abaliay cacay ku hunan (公分)[2], kina lidateng sisiwdukuay i labu[3].
balu
cacay ku balu sa idaw ku tama atu tana malapi kya kbalu, idaw kya dawmiay a manuh, sicica, tama nu balu atu nu tama nu paenu sepat atu lima a malapapah kya balu, nu taynaan a balu malase pa tu, langdaw ku heci nu luma, balu nu dawus sa, kalawlawan sa ku kulit, sidawmiay a banu sa. wasasibanuh tu sepaday abulad katukuh pituway a bulad ku nikasasibalu.
heci
a numaduhen tu ku heci sa, masauduh sa ku heci salengacay, maadih ku labuay, idaw ku masadupingay a heci tulu ancay kya enen a hahecian, u kimulu tusa atu tulu a milite, masacacuwcaw sa tu.
cuwacuwa mikawaway-kalumyiti
i subal nu makasasaa nu payu atu bayu tu naicuwcuw sa Heng-Cun (恆春), 綠島 (kamu hu Sakizaya: Bubud), Fe-Lu-Pin (菲律賓) maadih amin.
laylay nu hekalaay a kakididaan mikawaway-kalumyiti
nasulitan tu nu i Taywan a nisulitan (《臺灣府志》) sa suli sa: "lidateng a kilang ahemi' hanulima han mimimi' sa satanaya satu malapi, kapasalamalan. satalakaw saan, satanaya sakupapa kitabakiyan ku babah nu tabakuay a papah, siceka ku banuh, micucuk tu i tademaw micidek ku calenget, kuskusen sa adada satu su manah, pakademiad sa cacay tu." [4]
ledek mikawaway-kalumyiti
a nikasahida
kina lidateng ya mangaduway amin, pasupapah atu belih, u nikasibalu nu vacuyi, u kaus nu heci sa idaw ku banuh, makahekal nu cicah sa masapucupucu saan, saitududay satabaki sa nika duhepi sa ku cica', i labu idaw ku masaatilat sa, a nu macelcel nu dumay sa mabesu peni hansa ya cica' hau i aadupan nu labu, kancaaca ku banges akudi' cangelet ku banges, nudikudan sa mamikuudip, pasu limalima atu kukukuku', u liel salabanges hantu ku calenget. [5][6][7]
pakakapahay yatu
anu maykilang ani ka calenget nu banges sa, nami cucuk tu dumaay asapaiyu' tu lei-ku-cun (類固醇) atu cayasa u nikan tu sapaiyiu tu sakakapah. nu mukasiay anipapayiyu sa bubucen ku banu, muwala tu tabayal nu cica' pasipasi i duka, inakawa miala tu nu tabayal angangan idaw ku sapaiuan a sapaiyu tu nu cilemi nu aheci tu sapalamel tu malamel, kya misasa tu madukaan.
sasapaiyuwan mikawaway-kalumyiti
《本草綱目拾遺-卷六木部》: "malbawa tu siwaukay a nikaadada sa, miala tu nu angangay a papah mituktuk palananum sa pacikahen kya mihinum tu adada, kya caay kamunu' kiyu haymaw satukapah." (「治癰腫定痛：取樹腦葉入醬板鹽花，罨發背癰疽腫毒，痛甚者罨上即止痛，不問已未潰，罨至愈。」)[8]
anusa mula tu mangadu tu siciday a papah atu angangan misabaluhay atu pawalien, sakahekal sa mataay satanen han mipekpek patupi' i duka atu mikapah tu masapucupucuay.[9]
kakuniza (分類) mikawaway-kalumyiti
．sisiwdukay
．malanlanmay nu caang a kilang
．mibulsenngay a kilang
．u sasapaiyuen a kilang
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan mikawaway-kalumyiti
- nasulitan Hana Ateng i 2020 mihcaan
- wikipayke-咬人狗
- ↑ https://tai2.ntu.edu.tw/index.php, 台灣植物資訊整合查詢系統 (u kakilinen nu Taywan a kilang)
- ↑ 看見台灣原生植物 (makaadih tu nu Taywanay a kilang), 陳文彬, 書林出版有限公司, 2015, isbn=978-957-445-630-7, 頁86-87
- ↑ https://taiwania.ntu.edu.tw/
- ↑ http://big5.wiki8.com/yaorengou_81203/#2, 中藥咬人狗的來源、性味歸經、功效及主治_醫學百科 (lidateng palecad han tu nu mudasiay kalasapaiyu hantu nu sasadangay)
- ↑ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20035647/, Alternative therapy for autosensitization dermatitis, Chang Ya-Ting, Shen Jiann-Jong, Wong Wen-Rou, Yen Hung-Rong, 2009-11-01, Chang Gung Medical Journal, 6-32, 頁668–673
- ↑ https://web.archive.org/web/20151112102717/http://recreation.forest.gov.tw/ePaper/ePaper_9811_05.html, 生態小百科 (kina langaw nu idaway tu nisuped i labu)
- ↑ http://tcm-toxic.kmu.edu.tw/index.php/%E5%92%AC%E4%BA%BA%E7%8B%97, 咬人狗-台灣有毒中草藥毒性資料庫 (kina lidateng sa itaywan nu ilutukay sisiwdukuay)
- ↑ http://zhongyiguji.21tcm.com/24/bencaogangmushiyi/index.shtml?13413, 《本草纲目拾遗》[清]赵学敏(公元1765年), 中醫古籍 (tu nu cudad nu kasumamadan), 39康復網, 醫源世界 (u sapaisin tu nu misadangay)
- ↑ https://www.healthway.tips/content/453134443041434246383039.html, 咬人狗的功效與作用 (lidateng idaw aca ku sakakapahan tu nu cudad nu Taywan), 康途健康百科, 2017-04-14