nipaluma-kiwit

kiwit (kamu nu Hulam: 海金沙)

kiwit(kamu nu Hulam: 海金沙)

masa dumaay a ngangan (各種名稱)

【學名】 Lygodium japonicum (Thunb.) Sw.

【mitesekay a ngangan】Lygodium japonicum (Thunb.) Sw.

【科名】 海金沙科(Schizaeaceae)

【sapamataan a ngangan】Schizaeaceae

【屬名】 海金沙屬

【mikeliday tu ngangan】kiwit a su

【俗名】 鼎炊藤、玎璫髦、鬚鬚藥、鐵絲草、羅網藤、吐絲草、鳳尾草、蛤蟆藤、苦藤、珍中芼仔、珍中毛、藤中毛仔、金沙藤

鐵線草、左轉藤、鼎擦藤、猛古藤

【tada ngangan】ding-chuei-teng, ding-dang-mau, shiu-shiu-yaw, tiee-se-tsau, luo-wan-terng, tu-se-tsau, fun-wi-tsau, ha-muo-terng, ku-teng, cen-cuo-maq-ci, cen-cuo-maw, terng-cuo-maw-tzyy, cin-sha-terng, tie-sian-cau, cuo-cuan-teng, ting-ta-teng, mun-ku-terng

【英名】 Japanese Climbing Fern

【igu a ngangan】Japanese Climbing Fern

【族語】 布農 Lisavkuis Sia Sisila Ninav、撒奇萊雅 Kiwit、鄒 Tariri Morapurapu、阿美 Alylulu、排灣 Sas、魯凱 Saisi、泰雅 Kanawaru、排灣 Sasuru

【kamu nu binacadan】Bunun布農 Lisavkuis Sia Sisila Ninav、Sakidaya撒奇萊雅 Kiwit、Co鄒 Tariri Morapurapu、Amis阿美 Alylulu、Paywan排灣 Sas、Lukay魯凱 Saisi、Tayalu泰雅 Kanawaru、Paywan排灣 Sasuru

【使用族群】 布農、撒奇萊雅、鄒、阿美、排灣、魯凱、泰雅、排灣

【mitaduay nu binacadan】Bunun, Sakidaya, Cu, Amis, Paywan, Lukay, Tayalu, paywan

kaliwasak nu langaw (分布環境)

Taywan itini i cayka talakaway 600 kun-ciay a lilisan nu kilangkilangan, buyu atu dadan i sasa' nu kilanglilangan, maadih numita ku langaw.

(kamu nu Hulam:台灣常在全境海拔600公尺以下林緣、山麓、路旁等發現其蹤跡。）

sasapaiyuan (藥效)

nasapayuwan, kala sicesicedaman adidi ku cueded, patahekal tu i udip a bayduk, pakaisi, tatengaay nu sasapayuen sa u cacebuwan, siba'tu i cacebuwan, lacus ku besi, adada ku takulaw, nika beluhan, kanmaw, adada ku ngipen, bala' , tamusi nu tibeni….nu adada.

(kamu nu Hulam:在性味方面，帶點甘而性微寒，具有清熱解毒、通淋利水的功效，主要用來治療熱淋尿熱、尿道結石、溼熱黃疸、咽喉腫痛、燙傷、感冒、牙痛、肝炎、帶狀疱疹...等疾病。）

mihida tu langaw musakamu (生態形狀描述)

kiwit(kamu nu Hulam: 海金沙)

kiwit han u kiwit a lalangawan kiwait han nu mihmihcaan a milaladay nu langdawan nu badukukan a langawan kunuheni, tanayu han makaala tu lima a cong-chyy sa, yadah ku ciit, sanglacay ku adidiay nu banuh.

(kamu nu Hulam:海金沙為海金沙科海金沙屬的多年生攀援常綠草本蕨類，長約5公尺左右，分枝多，具有白色的微毛。）

papah nu akaway nai ku sausi tuni kaudip, papah han mahida u  tatipeluk ahebal ku papah, tanayu makaala tu tulu ~lima a cung-fen, ahebal han 0.5 a cung-fen, papah idaw ku nalusalusan atu caaya ka sasitudung tu pela'. nu papahan, mamuniay a sasapalan inikudan nu papah, masilac mahida' u tipus ku sika silac.

(kamu nu Hulam:葉軸可無限生長，葉片形狀呈略帶紙質的闊線形，長約3-5公分，寬約0.5公分，邊緣有鋸齒或不規則的分裂。卵形的孢子生於葉背，排列成穗狀。）

wayway nu picidekan nu langaw (型態特徵)

milalatay unu badukukan a langwan, lamit atu akaway aadidi', akaway mahida maacakay nu lutuk, yadah ku ciit , langaw sa ilala',u langaw makaala tu pina a cungchyy, mamuni' aadidi ku banuh, namaka lala' a muculal nu masayan, unu cacaya ku napapahan, papah nu akaway nai ‘ ku hedek amulangaw.

(kamu nu Hulam:藤蔓型蕨類，根莖匍匐細弱，莖乾草色，多分枝，長在土中，可長數公尺，披柔細毛；從地面長出來的一條蔓藤，事實上是它的一片葉子，葉軸可無限生長。）

nu cacaya a papahan malatusa i akaway, duhepic, aadidi' mahida nalimaan kunika cacelit atu mala tuluay ku celit, ihekal ku ngitngit, nu papahan, sapalan a papahan aadidi' apuyu, hatidaay tu nika ilabu nuni kacelitan nu papah hatida u taludu'. sasapalay a kitidaan, macacelcel I papahan. sasapalan matahap nu kines a paph, mahida u ti'kuk ku wayway. mala tusa i adidiay nu papahan, idaw ku satabu.

(kamu nu Hulam:葉為1-2回羽狀複葉，紙質；營養小羽片掌狀裂或三裂，淺齒緣。孢子葉之小羽片短小，且多數深裂，指狀。長孢子囊之部位，羽片窄化。孢子囊囊蓋鱗片狀，卵形。兩列並排於小羽片上，具孢膜。）

munganguay a kiwit , papah nu akaway patelek sa mala papah, katinengan u angngan (internal reference).

(kamu nu Hulam:曲軸海金沙 葉柄直入羽片成明顯的主脈(internal reference)。）

kiwit han umilaladay namin ku sausi, pasayda kawili kunika ta pabaw a mulangaw, pangangan han tu kawiliay a langaw han, caay kaw masayan ku langaw nida, milaladay han caay kaw akaway. 

(kamu nu Hulam:海金沙都是攀緣性的蔓生藤本,向上攀緣時向左旋轉,故又名左轉藤.其實,海金沙並非藤本,攀緣的藤也不是莖。）

kiwit langw sahenay patelek sa mahida u lutuk, kilul sat u langaw maudip, papah nu akaway tanayusa, u tungduh' kumi laladay.

(kamu nu Hulam:海金沙幼小時是一棵直立的小草,隨著植株的生長,葉軸變長,頂端才開始纏繞攀緣.）

kiwit nu papah a akaway idaw ku salangawan, yalangaw pabaluhay tu akaway malaciit nida, sisa sa libedlibedsa tu dumaan a langawan, nika lalibetan mahida u langadaway a salil, nina langadaway a salil han naw nu cacaya a papahan lalad sananatu. 

(kamu nu Hulam:海金沙葉軸上有芽,芽可以長出新的主軸分支,並不斷與自身或別的植物纏繞,最後交織成一片綠網. 這綠網其實是由葉軸不斷分化的一片葉.）

kiwitan a langawan, masa batacay nu mala tusaay a adidaay nu papahan, caay kasi papahan, nama kayda namin i sasa nu akaway, taneng i pabaw nu papahan.

(kamu nu Hulam:海金沙科: 羽片1~2回二叉狀或1~2回羽狀複葉,不育葉羽片通常生於葉軸下部,能育羽片生於上部.）

sasapalan anu matuduh masuni, misa beladbelad, yumahida sa tuduhen misa tizina atu sapi salngsay sa.

(kamu nu Hulam:因孢子燃燒時有爆鳴聲,並發出閃耀火光,昔日燃燒作為魔術或舞龍獅時的閃光效果.）

Taywan tulu a mang enem a malebut a pinfang-kongliay, maka lala'tu enemay a pinaan nu badukukan a langawan, ulala kuhan numita

amiadih tu langawan, tada madecdec tu, u langawan nu “babadukukan han kuni pangangan”. han

(kamu nu Hulam:台灣3萬6千平方公里的面積內，孕育著超過600種以上的蕨類生長，以土地面積所生長的種類來看，密度堪稱世界第一，因此而得到「蕨類王國」的稱號。）

na badukukan (caaya kay kilangan), idanamin i lala' atu i kilagkilangan masaupu amulangaw.

(kamu nu Hulam:一般蕨類（非樹蕨），多是於地上或是樹上一叢一叢的生長。）

kiwit han taneng mala laic, anu maka adih kita tu mahidaay u masay a langawan, taneng telengen, taneng a sapibalud. nina masayan a langawan, alawhan u badukukay a langawan han, idaw ku “ kitait satanayuay nu papahan langawan han ” .

(kamu nu Hulam:海金沙，其實是可作為繩子的東西，看到藤蔓一樣的植物，韌度夠，用來綑綁。藤蔓的植物，竟然是蕨類，有著「世界最長的葉子」之稱。）

isasa nu buyubuyuan a kilngakilangan ku langaw nina kiwit, idadan hina adih kita tu langaw nu kiwitan.

(kamu nu Hulam:普遍分布於全台低海拔森林邊緣，甚至路旁便可見到其蹤影。）

badukukan tusa ku napapahan a wayway, cacay han patalaayaw tu cilal saka tanektek nu papahan, duma satu sasipappalan tu papahan.

(kamu nu Hulam:蕨類有兩種葉型：一種是主要負責進行光合作用的「營養葉」，另一種則是負責孕育孢子生長的「孢子葉」。）

hina adih kita tu badukukan a langawan, misa sengi kunuheni, anu caay piadih kita tu nikudan nu papah tu sisasapalan, utiih kita amisa wantan tu langawan, u kiwi than caykalcad, adih sa matineng tu kita.

(kamu nu Hulam:常見叢生的蕨類，這兩種葉型長相相似，若不翻動葉子看看葉背是否有孢子，很難一下從外表判斷，但海金沙不同，可明顯辨別此兩種葉型。）

hamawsa kita mimelaw tu kiwit a langawan nu papah, maka adih kitatu mahidaay u taludu nu papahan, atu papah nu sadikuday idaw ku adidiay a masa babuya atu sasapalan nikaudipan a papahan.

(kamu nu Hulam:仔細觀察海金沙的葉子，會發現像粗壯的手指般的營養葉，以及葉子末段有著小小的指狀突起以及孢子囊生長的孢子葉。）

milaladay nu kiwitan a langawan, mahida u akaway, alawhan u papah nu akaway, kiwithan nutatengaay a langaw namaka lamit atu akaway namaka lala amulangaw, namaka lalaay numu langaway a milaladay, unu cacaya ana papahan. kiwit a papah nu akaway hidasatu amulangaw. 

(kamu nu Hulam:蔓生的海金沙，像莖一樣的構造，其實是葉軸，而海金沙真正的莖是和根一起生長在土中，從地面長出來的一整條蔓藤，則是它的一片葉子。由於海金沙的葉軸可以無限生長。）

kiwit han taneng malalaic, itini i lalangawan han nu kiwitsa, taneng a sangaan tu kanas, anu necnecen mala babanawan numita tu tupu.

(kamu nu Hulam:海金沙的運用是作為簡易的繩子，海金沙在傳統上，還可作為編織小籃子，或是揉成團狀可當菜瓜布的替代。）

bakahen numita i babihan mala damek nu lala',

(kamu nu Hulam:丟至菜園亦可作為堆肥。）

ikanhan, numa ngaduay a langaw han taneng kanen, kiwi than taneng sangasiben mala nanum, miahemaw tu udip, caay pingaluh. mangaduay nu papah tuktuken palamlam tu char-you sakay beluh, matuduh nu lamal.   

(kamu nu Hulam:在食用上，其嫩莖可食，全草亦可作為涼茶飲用，有清熱瀉火、生津止渴的效果。鮮葉搗爛調茶油可敷治燙傷、火傷。）

(kamu nu Hulam:(俗名：鼎炊藤、玎璫髦、鬚鬚藥、鐵絲草、羅網藤、吐絲草、鳳尾草、蛤蟆藤、苦藤、金沙藤、珍中毛、藤中毛仔)

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu (v)masay ()zuma ()mahetik ku papah (v)dauc landaway (v)zuma (v)yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip ()zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	lima a cong-chyy
papah tanaya'	葉長	tulu ~lima a cung-fen
papah ahebal	葉寬	0.5 a cung-fen
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒		8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜		9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼
5	atekak	苦		11	acak	乾
6	cupelak	澀		12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱	v	28	malebawa	(消)跌打腫傷
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血		30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛		37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒	v	48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒		50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔		52	zuma	其他(尿道結石、濕熱黃疸、咽喉腫痛 肝炎、牙痛、帶狀泡疹)	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Lygodium japonicum (Thunb.) Sw.
u sapamat a ngangan	Schizaeaceae(海金沙科)
u Amilika a ngangan	Japanese Climbing Fern

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	kiwit	v
Pangcha	a ly lu lu	v
Tayan	kanawaru	v
Paywan	sas/sasuru	v
Yuwatan	lisavkuis sia sisila ninav	v
Sejek
Taluku
Puyuma
Rukay	saisi	v
Cou	tariri morapurapu	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].

行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p188