Sudan

Sudan（蘇丹）

u Sudan sa i labu nu Africa (Fey-cuo 非洲), itiza i 15 00 N, 30 00 E.

u ahebal nu lala' mapulung sa 1,861,484 km².

hamin nu tademaw sa 36,729,501.

kakalukan umah sa 100%, kilakilangan umah sa 0%, zumaay henay umah sa 0%

tapang tusu nu kanatal (首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Khartoum(喀土穆).

kakinginan nu kanatal demiad (國家紀念日)

kakinging nu kanatal demiad sa 1 bulad 1 demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (cong-tung) ayza sa ci Omar al-Bashir, micakat a demiad sa i 1993 a mihca 10 bulad 16 demiad.

cunli (總理)

u cunli nu Sudan (蘇丹) ayza sa ci Abdalla Hamdok (阿卜杜拉·哈姆杜克), micakat a demiad sa i 2019 a mihcaan 8 bulad 21 demiad.

kitidaan (地理)

蘇丹是非洲僅次於阿爾及利亞和剛果民主共和國的第三大國，鄰國有南蘇丹、埃及、利比亞、查德、中非共和國、衣索比亞和厄利垂亞。

Sudan (蘇丹) u Africa (非洲) mikilulay tu Algeria (阿爾及利亞) atu Congo micu kunhekuo (剛果民主共和國) nu sakatulu a tabakiya a kanatal, biyaw idaw ku South sudan (南蘇丹), Egypt (埃及), Libya (利比亞), Chad (查德), Central african republic (中非共和國), Ethiopia (衣索比亞) atu Eritrea (厄利垂亞).

中部是蘇丹盆地，尼羅河河谷貫穿，青尼羅河、白尼羅河匯合處一帶土質最為肥沃，西部和東部是高原，蘇丹終年炎熱，主要屬熱帶莽原和沙漠氣候，年降水量自北向南由20多毫米遞增至1000毫米以上，北半部多沙漠，南半部多草原、森林和沼澤；礦藏有鐵、錳、銅、金、石油、雲母等。

u kitidaan ni Sudan

iteban u Sudan (中部蘇丹) a enal, Nile a sauwac (尼羅河) kakaydaan ku Blue Nile a sauwac (青尼羅河), White Nile a sauwac (白尼羅河) kapulungan nu sasidamekay nu lala', nutipan atu walian u talakaway nu buyu', paymihcaan caledes ku Sudan (蘇丹), angangan nu demiad sacaledesay nu baubauwan aru likenlikenan a demiad, nikahetikan nu nanum namakayda i amis pasayda i timulan nu tusa a bataan (20) a huomi macunus kuyadah tu cacay a malebut (1000) a huomi ku pinapina, hanbung nu amis u likelikenna ku yadah, hanbung nu timulan u lutuklutukan, kilangkilangan atu lanu’lanu’an; siba’tu iadw ku mukin, mum, antang, 'kim, simal, un-mu (雲母) sa.

另外，蘇丹與埃及在東部沿紅海部分的國界上有劃分爭議。

duma satu, Sudan (蘇丹) atu Egypt (埃及) itini i walian mililis tu sumanahay a bayu' nu kitakit idaw kunika cinlaw nuni ka babenis.

自1898年到1956年，蘇丹係由英國治理，名義上則為英埃蘇丹。阿拉伯語蘇丹一詞的含義為黑人的土地，西由大西洋岸，東到衣索比亞高原，泛稱為蘇丹區。

nama kayda i cacay a malebut walu a lasubu siwa a bataan idaw ku walu (1898) katukuh cacay a malebut siwa a lasubu lima a bataan idaw ku enem (1956) a mihcaan, Sudan (蘇丹) naw Ing-kuo (英國) kumi kuwanay, ngangandada' u Ing-ay-su-dan (英埃蘇丹). A-la-puo a kamu (阿拉伯語) u Sudan (蘇丹) imihan u lumeni'ay a lala' , nutipan u Ta-si-yunbg lilis (大西洋岸), waliyan katukuh Ethiopia (衣索比亞) talakaway a buyu', pulung han u Sudan (蘇丹) a niyadu'.

amisay a Sudan (北部蘇丹)

北部蘇丹約占蘇丹共和國面積的二分之一，年雨量只有50~100公厘，絕大部分均是沙漠，尼羅河以西為利比亞沙漠的延長，地表多為沙礫平原，間有奴比安砂岩構成的山嶺，亦飽受切割風蝕；尼羅河以東稱努比亞沙漠（Nubian desert），綠洲稀少，只有臨近紅海的山地，才稍多水草，僅可供阿拉伯人遊牧為生，而不能在一地定居。

amis nu Sudan (北部蘇丹) midebung tu lala’ nu Sudan kunhe kuo (蘇丹共和國) han makaala tu pulung nu pankiw a lalaan, nikaudan lima a bataan ~ cacay a lasubu a kunli, u likenlikenanamin ku yadah, Nile a sauwac (尼羅河) nutipan u Libya (利比亞) a satanayu sana a likenlikenan, u adidi'ay a ba’tu ku yadah, ulaad atu Nubian (奴比安) masa buyu kuni kasaupu nu batu, hina kaydaan nu bali; Nile a sauwac (尼羅河) nu waliyan singangan tu (努比亞沙漠, Nubian desert), inai ku langdaway, micapi tu sumanahay a bayu nu buyu', sa yadah atudi ku inanumay a lutuk, sa taneng sa ku Arab (阿拉伯) a tademaw pahutin tu papahutinan, acaay kay tida patideng tu luma'.

沿尼羅河岸才有定居的農村及農業，這條綠帶較下游的埃及更為窄狹，其寬度由數公尺至三、四公里不等，且常呈中斷，不相連續。

mililis tu Nile a sauwac (尼羅河) idaw ku muenengay atu malukay a tademaw, nina langdaway a niyadu' nui sasaay nu Egypt (埃及) sasa likecu sa a kaydaan, ahebal sa namaka pina a kunce katuku tu tulu、sepat a kunli, hina putun, caay kalalalitin.

綠帶寬處可有村莊，如仙迪（Shendi）、柏伯（Berber）、棟古拉（Dongola）及瓦迪哈勒法（Wadi Halfa）等，於亞斯文高壩完工積水時，哈爾法將被淹沒，永沉水底，埃及補償蘇丹的損失。

silangdaway a niyadu, mahida u Shendi(仙迪), Berber(柏伯), Dongola(棟古拉) atu Wadi Halfa(瓦迪哈勒法) sa, nika hedekan satu misanga tu Aswan (亞斯文) nu cupu musilsilay nu nanum, maemep ku Halfa (哈爾法), yadatu i sasa', Egypt (埃及) pabaysiw tu nika lawpesan nu Sudan (蘇丹).

timulay a Sudan (南部蘇丹)

本區在南蘇丹獨立之前，原稱為中部蘇丹。本區介在北緯10度至16度之間，氣候條件較好，雨量較多，有中南部多雨地（Central Rainland）之稱。

ninaniyadu’ itini i Na-Sudan (南蘇丹) iayaw nu pisideked, naw Cuopu-Sudan (中部蘇丹). niyadu’i peawi cacay a bataan (10) a du' katukuh i cacay a bataan idaw ku enem (16) a laad, kapah ku demiad, yadah ku udad, idaw ku teban nutipan yadah ku udad （Central Rainland）anganganan.

本區極西為達佛高原，海拔約700至1000公尺，岩層古老。其上又有火山熔岩堆積，以玄武岩為主，火山主峰為馬拉山，海拔3350公尺。

yadatu nutipan u Da-fuo buyu (達佛高原), talakaw makaala tu pitu a lasubu (700) katukuh tu cacay a malebut a kunce, mahida ku ba'tu. ipabaw han idaw kuni kaupuan tuni kahetikan nuni katuduhan nu abu nu ba'tu, u senwuen (玄武岩) ku tada angangan, tada lamal nu buyu han u Malasan (馬拉山), makaala tu tulu a malebut tulu a lasubu lima a bataan (3350) a kunce.

由於地勢崇高，雨量極多，可有750毫米。高地上林木及灌木叢均多，並有短促的間歇性河發育；因之達爾富爾高原區有若干村莊，並種有小米、花生、玉米、芝麻等，亦可生產少量的芒果、柑橘及香蕉。

tadatalakawtu ku buyu', yadahac ku udad, makaala tu pitu a lasubu lima a bataan (750) a haumi. ipabaw nu enalan yadah ku kilang atu madadecdecay a tanucit sananay a kilangan, idawku apuyay nu masananumay a sauwac, sisa idaw ku Darfur (達爾富爾高原) talakawa＿ nu buyuan idaw ku pinaay nu niyadu', idaw kuni paluma tu habay, kalitang, kupkup, danka sa, idaw henay kuni palumaan tu mangu, kama atu pada’。

sakaudip (經濟)

蘇丹的經濟以農牧為基礎，國內最重要的農業區為白、藍尼羅河相夾之「半島」（Gezira）區以迄喀土穆。

sakaudip nu Sudan (蘇丹) u papahabayan tu canacanan ku anganganan, anganganan nu kanatal a sakiliwmah u sangalacay , langdaway Nile a sauwac (藍尼羅河) silaad tu ban-daw (半島, Gezira) a kitidaan u Ci-ke-se-mu (迄喀土穆).

全國半數以上的人口及80％的耕地，均在本區。牧業以南部的牛群為重。蘇丹人自阿拉伯膠灌木上收集阿拉伯膠。每年經由蘇丹港出口貨物，占全球阿拉伯樹膠產量的四分之三。

pangkiw nu kanatal a tademaw atu walu a lasubu (80) a kilac u kakalukan, itini namin i niyadu. papahabayan i timul ku yadahay nu katalan. Sudan (蘇丹) a tademaw namaka Arab(阿拉伯) sinuliay a kilang supedan ku Arab annuli (阿拉伯膠). tu mihcaan makayda i Sudan (蘇丹) a minatu papatahekal tu tuud, makaala tu kitakit nu Arab annuli (阿拉伯膠) nu kasilaculan tu mala sepat tu tulu (4/3).

紅海沿岸有小量的金礦、錳砂及鐵砂生產，西部馬拉山區的銅礦。

sumanahay a bayu nu dadipasan idaw ku adidiay nu kim, muo atu tei sakasilaculan, nutipan Mala-san (馬拉山) a kitidaan idaw ku tun.

蘇丹的現代工業有棉紡織、麵粉、製糖、菸草、鞣革、屠宰、榨油以及其他日用品工廠，主要是本國農牧產品的加工業，及人民日用品工業，重工業的建設較少。

aydaay a Sudan (蘇丹) nu kakulian idaw ku kupa ani tenunan, minfu, waneng, tabaku, satatelecan, mipacukay, nimelecan tu simal atu dumaduma a sakay udip nu cancanan a kakuliyan, tada angangan u papahabayan tu cancanan anipahabayan a kakuliyan, atu nu sakayudip nu cancanan a kakuliyan, adidi' ku ba’ketay a kakuluyan nu papatidengan tuluma.

papasubana'an (教育)

1988年6月，蘇丹共和國教育部決定取消中等和高等教育免費的規定，小學仍為免費教育。各地區教育發展很不平衡，北方教育發展較快。全國人口的64%為文盲，25%的學齡兒童不能入學。

cacay a malebut siwa a lasubu walu a bataan idaw ku walu (1988) a mihcaan enem a bulad, Sudan-kunhekuo (蘇丹共和國) cyawyuipu (教育部) pabalucu' a caay piala tu kalisiw nu micudaday nu masakapahay atu talakaway anicudadan a tatungusan, nu wawaay amicudaday acaay alai tu kalisiw, payniyadu’ caay namin kalecad ku sapicuda, amisan nu sapicudad kalamkan kunikalahatan. kitakit nu caayay picudaday a tademaw makaala tu enemay a bataan idaku sepat a kilac (64%), tusa a bataan idaw ku lima (25%) a kilac nu wawawan acaay pimicudad.