Sudan(蘇丹)

Flag of Sudan.svg
u hata un Sudan(蘇丹)
u Sudan sa i labu nu Africa (Fey-cuo 非洲), itiza i 15 00 N, 30 00 E.

u Sudan sa i labu nu Africa (Fey-cuo 非洲), itiza i 15 00 N, 30 00 E.

u ahebal nu lala' mapulung sa 1,861,484 km2.

hamin nu tademaw sa 36,729,501.

kakalukan umah sa 100%, kilakilangan umah sa 0%, zumaay henay umah sa 0%

tapang tusu nu kanatal (首都) mikawaway-kalumyiti

u tapang tusu nu kanatal sa u Khartoum(喀土穆).


kakinginan nu kanatal demiad (國家紀念日) mikawaway-kalumyiti

kakinging nu kanatal demiad sa 1 bulad 1 demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首) mikawaway-kalumyiti

u tabakiay a tapang nu kanatal (cong-tung) ayza sa ci Omar al-Bashir, micakat a demiad sa i 1993 a mihca 10 bulad 16 demiad.

cunli (總理) mikawaway-kalumyiti

u cunli nu Sudan (蘇丹) ayza sa ci Abdalla Hamdok (阿卜杜拉·哈姆杜克), micakat a demiad sa i 2019 a mihcaan 8 bulad 21 demiad.

kitidaan (地理) mikawaway-kalumyiti

蘇丹是非洲僅次於阿爾及利亞和剛果民主共和國的第三大國,鄰國有南蘇丹、埃及、利比亞、查德、中非共和國、衣索比亞和厄利垂亞。

Sudan (蘇丹) u Africa (非洲) mikilulay tu Algeria (阿爾及利亞) atu Congo micu kunhekuo (剛果民主共和國) nu sakatulu a tabakiya a kanatal, biyaw idaw ku South sudan (南蘇丹), Egypt (埃及), Libya (利比亞), Chad (查德), Central african republic (中非共和國), Ethiopia (衣索比亞) atu Eritrea (厄利垂亞).

中部是蘇丹盆地,尼羅河河谷貫穿,青尼羅河、白尼羅河匯合處一帶土質最為肥沃,西部和東部是高原,蘇丹終年炎熱,主要屬熱帶莽原和沙漠氣候,年降水量自北向南由20多毫米遞增至1000毫米以上,北半部多沙漠,南半部多草原、森林和沼澤;礦藏有鐵、錳、銅、金、石油、雲母等。

 
u kitidaan ni Sudan

iteban u Sudan (中部蘇丹) a enal, Nile a sauwac (尼羅河) kakaydaan ku Blue Nile a sauwac (青尼羅河), White Nile a sauwac (白尼羅河) kapulungan nu sasidamekay nu lala', nutipan atu walian u talakaway nu buyu', paymihcaan caledes ku Sudan (蘇丹), angangan nu demiad sacaledesay nu baubauwan aru likenlikenan a demiad, nikahetikan nu nanum namakayda i amis pasayda i timulan nu tusa a bataan (20) a huomi macunus kuyadah tu cacay a malebut (1000) a huomi ku pinapina, hanbung nu amis u likelikenna ku yadah, hanbung nu timulan u lutuklutukan, kilangkilangan atu lanu’lanu’an; siba’tu iadw ku mukin, mum, antang, 'kim, simal, un-mu (雲母) sa.

另外,蘇丹與埃及在東部沿紅海部分的國界上有劃分爭議。

duma satu, Sudan (蘇丹) atu Egypt (埃及) itini i walian mililis tu sumanahay a bayu' nu kitakit idaw kunika cinlaw nuni ka babenis.

自1898年到1956年,蘇丹係由英國治理,名義上則為英埃蘇丹。阿拉伯語蘇丹一詞的含義為黑人的土地,西由大西洋岸,東到衣索比亞高原,泛稱為蘇丹區。

nama kayda i cacay a malebut walu a lasubu siwa a bataan idaw ku walu (1898) katukuh cacay a malebut siwa a lasubu lima a bataan idaw ku enem (1956) a mihcaan, Sudan (蘇丹) naw Ing-kuo (英國) kumi kuwanay, ngangandada' u Ing-ay-su-dan (英埃蘇丹). A-la-puo a kamu (阿拉伯語) u Sudan (蘇丹) imihan u lumeni'ay a lala' , nutipan u Ta-si-yunbg lilis (大西洋岸), waliyan katukuh Ethiopia (衣索比亞) talakaway a buyu', pulung han u Sudan (蘇丹) a niyadu'.

amisay a Sudan (北部蘇丹) mikawaway-kalumyiti

北部蘇丹約占蘇丹共和國面積的二分之一,年雨量只有50~100公厘,絕大部分均是沙漠,尼羅河以西為利比亞沙漠的延長,地表多為沙礫平原,間有奴比安砂岩構成的山嶺,亦飽受切割風蝕;尼羅河以東稱努比亞沙漠(Nubian desert),綠洲稀少,只有臨近紅海的山地,才稍多水草,僅可供阿拉伯人遊牧為生,而不能在一地定居。

amis nu Sudan (北部蘇丹) midebung tu lala’ nu Sudan kunhe kuo (蘇丹共和國) han makaala tu pulung nu pankiw a lalaan, nikaudan lima a bataan ~ cacay a lasubu a kunli, u likenlikenanamin ku yadah, Nile a sauwac (尼羅河) nutipan u Libya (利比亞) a satanayu sana a likenlikenan, u adidi'ay a ba’tu ku yadah, ulaad atu Nubian (奴比安) masa buyu kuni kasaupu nu batu, hina kaydaan nu bali; Nile a sauwac (尼羅河) nu waliyan singangan tu (努比亞沙漠, Nubian desert), inai ku langdaway, micapi tu sumanahay a bayu nu buyu', sa yadah atudi ku inanumay a lutuk, sa taneng sa ku Arab (阿拉伯) a tademaw pahutin tu papahutinan, acaay kay tida patideng tu luma'.

沿尼羅河岸才有定居的農村及農業,這條綠帶較下游的埃及更為窄狹,其寬度由數公尺至三、四公里不等,且常呈中斷,不相連續。

mililis tu Nile a sauwac (尼羅河) idaw ku muenengay atu malukay a tademaw, nina langdaway a niyadu' nui sasaay nu Egypt (埃及) sasa likecu sa a kaydaan, ahebal sa namaka pina a kunce katuku tu tulu、sepat a kunli, hina putun, caay kalalalitin.

綠帶寬處可有村莊,如仙迪(Shendi)、柏伯(Berber)、棟古拉(Dongola)及瓦迪哈勒法(Wadi Halfa)等,於亞斯文高壩完工積水時,哈爾法將被淹沒,永沉水底,埃及補償蘇丹的損失。

silangdaway a niyadu, mahida u Shendi(仙迪), Berber(柏伯), Dongola(棟古拉) atu Wadi Halfa(瓦迪哈勒法) sa, nika hedekan satu misanga tu Aswan (亞斯文) nu cupu musilsilay nu nanum, maemep ku Halfa (哈爾法), yadatu i sasa', Egypt (埃及) pabaysiw tu nika lawpesan nu Sudan (蘇丹).

timulay a Sudan (南部蘇丹) mikawaway-kalumyiti

本區在南蘇丹獨立之前,原稱為中部蘇丹。本區介在北緯10度至16度之間,氣候條件較好,雨量較多,有中南部多雨地(Central Rainland)之稱。

ninaniyadu’ itini i Na-Sudan (南蘇丹) iayaw nu pisideked, naw Cuopu-Sudan (中部蘇丹). niyadu’i peawi cacay a bataan (10) a du' katukuh i cacay a bataan idaw ku enem (16) a laad, kapah ku demiad, yadah ku udad, idaw ku teban nutipan yadah ku udad (Central Rainland)anganganan.

本區極西為達佛高原,海拔約700至1000公尺,岩層古老。其上又有火山熔岩堆積,以玄武岩為主,火山主峰為馬拉山,海拔3350公尺。

yadatu nutipan u Da-fuo buyu (達佛高原), talakaw makaala tu pitu a lasubu (700) katukuh tu cacay a malebut a kunce, mahida ku ba'tu. ipabaw han idaw kuni kaupuan tuni kahetikan nuni katuduhan nu abu nu ba'tu, u senwuen (玄武岩) ku tada angangan, tada lamal nu buyu han u Malasan (馬拉山), makaala tu tulu a malebut tulu a lasubu lima a bataan (3350) a kunce.

由於地勢崇高,雨量極多,可有750毫米。高地上林木及灌木叢均多,並有短促的間歇性河發育;因之達爾富爾高原區有若干村莊,並種有小米、花生、玉米、芝麻等,亦可生產少量的芒果、柑橘及香蕉。

tadatalakawtu ku buyu', yadahac ku udad, makaala tu pitu a lasubu lima a bataan (750) a haumi. ipabaw nu enalan yadah ku kilang atu madadecdecay a tanucit sananay a kilangan, idawku apuyay nu masananumay a sauwac, sisa idaw ku Darfur (達爾富爾高原) talakawa_ nu buyuan idaw ku pinaay nu niyadu', idaw kuni paluma tu habay, kalitang, kupkup, danka sa, idaw henay kuni palumaan tu mangu, kama atu pada’。

sakaudip (經濟) mikawaway-kalumyiti

蘇丹的經濟以農牧為基礎,國內最重要的農業區為白、藍尼羅河相夾之「半島」(Gezira)區以迄喀土穆。

sakaudip nu Sudan (蘇丹) u papahabayan tu canacanan ku anganganan, anganganan nu kanatal a sakiliwmah u sangalacay , langdaway Nile a sauwac (藍尼羅河) silaad tu ban-daw (半島, Gezira) a kitidaan u Ci-ke-se-mu (迄喀土穆).

全國半數以上的人口及80%的耕地,均在本區。牧業以南部的牛群為重。蘇丹人自阿拉伯膠灌木上收集阿拉伯膠。每年經由蘇丹港出口貨物,占全球阿拉伯樹膠產量的四分之三。

pangkiw nu kanatal a tademaw atu walu a lasubu (80) a kilac u kakalukan, itini namin i niyadu. papahabayan i timul ku  yadahay nu katalan. Sudan (蘇丹) a tademaw namaka Arab(阿拉伯) sinuliay a kilang supedan ku Arab annuli (阿拉伯膠). tu mihcaan makayda i Sudan (蘇丹) a minatu papatahekal tu tuud, makaala tu kitakit nu Arab annuli (阿拉伯膠) nu kasilaculan tu mala sepat tu tulu (4/3).


紅海沿岸有小量的金礦、錳砂及鐵砂生產,西部馬拉山區的銅礦。

sumanahay a bayu nu dadipasan idaw ku adidiay nu kim, muo atu tei sakasilaculan, nutipan Mala-san (馬拉山) a kitidaan idaw ku tun.

蘇丹的現代工業有棉紡織、麵粉、製糖、菸草、鞣革、屠宰、榨油以及其他日用品工廠,主要是本國農牧產品的加工業,及人民日用品工業,重工業的建設較少。

aydaay a Sudan (蘇丹) nu kakulian idaw ku kupa ani tenunan, minfu, waneng, tabaku, satatelecan, mipacukay, nimelecan tu simal atu dumaduma a sakay udip nu cancanan a kakuliyan, tada angangan u papahabayan tu cancanan anipahabayan a kakuliyan, atu nu sakayudip nu cancanan a kakuliyan, adidi' ku ba’ketay a kakuluyan nu papatidengan tuluma.  

papasubana'an (教育) mikawaway-kalumyiti

1988年6月,蘇丹共和國教育部決定取消中等和高等教育免費的規定,小學仍為免費教育。各地區教育發展很不平衡,北方教育發展較快。全國人口的64%為文盲,25%的學齡兒童不能入學。

cacay a malebut siwa a lasubu walu a bataan idaw ku walu (1988) a mihcaan enem a bulad, Sudan-kunhekuo (蘇丹共和國) cyawyuipu (教育部) pabalucu' a caay piala tu kalisiw nu micudaday nu masakapahay atu talakaway anicudadan a tatungusan, nu wawaay amicudaday acaay alai tu kalisiw, payniyadu’ caay namin kalecad ku sapicuda, amisan nu sapicudad kalamkan kunikalahatan. kitakit nu caayay picudaday a tademaw makaala tu enemay a bataan idaku sepat a kilac (64%), tusa a bataan idaw ku lima (25%) a kilac nu wawawan acaay pimicudad.

malalitin tu ihekalay atu zumaay a natinengan mikawaway-kalumyiti