Timor-leste

u kanatal i Asia (亞洲) nu sawali-timul. u azaaw a kanatal, caykakapah ku kyizay atu syubay. mapaedap tu zuma a kanatal.

u Timor-leste sa ilabu nu Asia (亞洲), itiza i 8 50 S, 125 55 E,u ahebal nu lala’ mapulung sa 14,874 km2Flag of East Timor.svg,u ahebal nu lalaay sa 14,874 km², u ahebal nu nanumay sa 0 km^2, hamin nu tademaw sa 1,261,072. kakalukan umah sa 25.10%, kilakilangan umah sa 49.10%, zumaay henay umah sa 25.80%.

東帝汶（Timor-Leste或East Timor）是東南亞最年輕的國家，她於2002年才獲得獨立。東帝汶也是一個歷經種種苦難的國家，先後被葡萄牙、日本和印尼佔領，並在印尼佔領時期經歷最慘烈的壓迫。即使東帝汶人民早在1999年通過公投決定脫離印尼的統治，但由於親印尼的民兵發動暴亂和襲擊，該國不得不暫由聯合國託管，直至2002年5月20日才正式宣布獨立。

tun-ti-ung（Timor-Leste atu East Timor）nu tung-nan-ya u baluhay caay katenes a kanatal, 2002 a mihca cinida kya masacacayay tu. tung-ti-ung namakaykayni i malekecay tu hicahicanay a kawaw kyu masakanatal, sayaway naw u pu-taw-ya, zipung atu in-ni ku midebungay, s akay i in-ni nidebungan u mahida u salabadesay namapenec. kanahatu u tung-ti-ung a tademaw nanu tawya tu i 1999 a mihca makaawas napatupa tu pahedek a miliyas tu in-ni a nipikuwawan, nika u in-niay a tademaw nu hitay malingatu tu masulacus mangangay atu macacebis midabung, kina kanatal hawsa kanca masatedep musamenmen u masakaputay kapulungan a kanatal ku papikuwan, katukuh i 2002 a mihcaan lima a bulad idaw ku sabaw tusa a bataan kya tatengaay tu pawacay a masacacay.[1]

東帝汶政府採用「Timor-Leste」同時作為其葡萄牙語的國名。leste是葡語「東」的意思；而Timor本來是印尼語timur，也是「東」的意思。所以東帝汶這個國號是一個同義反覆名稱。而在印尼統治時期的東帝汶，採用「Timor Timur」作為地名，並簡稱東帝汶為「Tim-tim」。「Lorosa'e」則是德頓語的「東」，意思是日出的太陽。

u sihu nu tung-ti-ung unu "Timor-Leste" u mahida sa malu nu pu-taw-ya a kamuay ngangan nu kanatal. leste nu puay a kamu "sawaliay " sa ku imi’; ya Timor naw u nu in-ni a kamu timur, mahida tu "sawali" sanay a imi’an. sisa u tung-ti-ung uyni a kanatal nu malecaday tu sasumadsumad han ku nipangangan. naw u in-ni hen kya mikuwaway tu tung-ti-ung unu "Timor Timor " palu ngangan han tu kina lala’, pangangan han tung-ti-ung "Tim-tim’’. "Lorosa’e’’ unu te-tung a kamu u "sawalian’’, u sakamuan sa nu muculalay a cilal sanay ku imi’.[2]

tapang tusu nu kanatal(首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Dili (帝力).

kakininan nu kanatal demiad(國家紀念日)

LocationEastTimor

kakining nu kanatal demiad sa sabaw tusa bulad lima a demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal(元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci José Ramos-Horta, micakat a demiad sa i 2022 a mihcaan 5 a bulad 20 a demiad.

u cunli nu Timor-leste（東帝汶）ayza sa ci Taur Matan Ruak, micakat a demiad sa i 2018 a mihcaan 6 bulad 22 demiad.

laylay (歷史)

葡萄牙在16世紀早期開始與帝汶島進行貿易，並進而實行殖民統治，直到20世紀中葉。1859年因為與荷蘭發生衝突而簽訂了一個條約，葡萄牙割讓了島嶼西邊的一部分（西帝汶）。二戰期間，日本在帝汶戰役後於1942－1945年占領了葡屬帝汶，但日本戰敗後葡萄牙又恢復了統治。

u pu-taw-ya i sabaw cacay idaw ku enen a puu’ ayaw nu linga tu atu ti-ung a subal malingatu mababaliy, sika idaw nu micumud malingatuay mikuwan tu malimatay a tademaw, katukuh i tusaay a bataan u tebantebanay a puu’. 1859 a mihca zayhan atu he-lan malingatu macacelcel misulit tu nikasasulitan, u pu-yaw-ya mikelap pabeli tu satipan nu subal tu adidi' ( si-ti-ung ). sakatusa satu namalalais, u zipun nai ti-ung nikalalais tu nadikudan i 1942 katukuh 1945 a mihca midebung tu pu-su-ti-ung, nika u Zipunan namalalais sa mademec satu u pu-yaw-ya kanca malingatu aca mikuwan.[3]

kitidaan (地理)

東帝汶位處東南亞，位於印度尼西亞群島東部的小巽他群島，東南臨澳洲。領土包括帝汶島東部和西部北海岸被印尼所包圍而孤立的飛地歐庫西區以及附近的阿陶羅島等。西部與印尼西帝汶相接。

境內多山，平原、谷地屬熱帶草原氣候，全年高溫，乾濕季明顯；其他地區為熱帶雨林氣候，終年高溫多雨。常見的自然災害是洪水和山體滑坡，還有地震、海嘯和熱帶氣旋。

自然資源有黃金、石油、天然氣、錳、大理石。

由於農業還大量採用刀耕火種的方式，導致森林砍伐和水土流失。

tung-ti-ung i tung-nan-ya a kitidaan, nai in-tu-ni-si-ya a subal nu sawalian a siw-sin-ta a subal, kawali nu satimuan micapi tu aow-co. ya lala’ hamin idaw ku ti-ung a subal nu sawali atu satipan u pi-hay-an maliwliw nu in-ni sacacay sananay i huw-di-o-ku satipan a kenis atu micapiay tu a-taw-lo a subal hawsa. satipan atu in-ni-si-ti-ung malalitinlitin. maylabu u buyu’ ku yadahay, u enal, sasawacan alala’ u caledesay nalingabuan a demiad, tu mihmihcaan talakaw ku akuti' nu demiad, katinengan ku suemed u acak nu demiad ;nikahini ya kenis u caledesay maudaday ku demiad, nu mihmihhecan talakaw kuakudi yadah ku uda. hina makaadih ku dahat satebuc unu balad tu atu subelicay nu buyu’, idaw hen ku ninel, layin atu akutiay u maliyutay a bali.

u dahac nuhekal idaw ku kin, simal, nu tahkal sa a bali, mung, ta-li-a ba’tu. u yu malukay kanca mituduh tu sapaluman, sika namilitek tu kilang atu mulaliyu ku nanaum nu lala’.[4]

la'cus mihanu pu-taw-ya a kamu (不得使用葡萄牙語)

在印尼的統治下，東帝汶人不得使用葡萄牙語，也不被鼓勵使用他們所熟悉的德頓語，地方政府也均由印尼軍官掌控，因此，東帝汶人在自己的家園猶如寄人籬下。東帝汶獨立革命陣線在印尼統治時期不斷展開武裝鬥爭對抗印尼，許多天主教教士和修女也積極參與爭取獨立運動，東帝汶因而長期處於動盪不安的局面。此外，不少印尼士兵更在當地犯下多宗侵犯人權的罪行，據悉，在印尼佔領東帝汶的24年期間，被印尼士兵性侵的女性高達數萬名，而犯下獸行的士兵卻一直都逍遙法外，從未遭到制裁。

i in-ni a nipikuwan sa, u tung-ti ung a tademaw la’cus mihanu pu-taw-ya a kamu, caayay pibangbang tu katinengan nu heni a sasakamuan nu te-tu a kamu, u sihu nu itiniay u nu in-ni tu a hitay ku mikuwanay, sisa, tung-ti-ung a tademaw i nu udip tu luma’ mahida tu u lalihiw ku enen. u tung-ti-ung masacacay satu nilalais i in-ni a nipikuwan sa kanca caay kaputung ku nikalalais masungyaw misuayaw a milalebu tu in-ni, katuud ku tin-su-kiw ay a sunghu atu siwni milihida milabu maydih a masacacay ku kawaw, tung-ti-ung nu tenes nu kalcabay caay kasamemen ku kawaw. sikasaan, kina in-niay a hita kanca aca i nu udipan tu a kitidaan palawacu micalap tu nu tademawan sakasicumi, u katinengan, u in-ni namicalap tu lala’ nu tung-ti-ung sabaw tusa idaw ku sepad a mihcaan sa, u in-ni ay a hitay misawacu tu tatayna caay tu kaasip ku nidebungan nu tademawan, kina milisapenay a hitay sa salihalayhalay sa i hekal, caay henay pidakepi a mipulul tunu hulicay.[5]