Haiti

Haiti (海地)

u hata nu Haiti (海地)

u Haiti (海地) sa i labu nu Congnanmeico, itiza i 19 00 N, 72 25 W. u ahebal nu lala' mapulung sa 27,750 sq km, u ahebal nu lala'ay sa 27,560 sq km, u ahebal nu nanumay sa 190 sq km hamin nu tademaw sa 10,485,800.kakalukan umah sa 66.40%, kilakilangan umah sa 3.60%, zumaay henay umah sa 30%

u cabayay a kanatal nu Taywan.

tapang tusu nu kanatal (首都)

u tapang tusu nu kanatal sa u Port-au-Prince (太子港).

kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)

kakining nu kanatal demiad sa cacay bulad cacay demiad.

tabakiay a tapang nu kanatal (元首)

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Jovenel Moïse, micakat a demiad sa i 2017 a mihcaan 2 bulad 7 demiad.

cunli (總理)

u cunli nu Haiti (海地) ayza sa ci Claude Joseph, micakat a demiad sa i 2020 a mihcaan 4 bulad 14 demiad.

Haiti (海地)

海地共和國（法語：République d'Haïti；海地克里奧爾語：Repiblik Ayiti），通稱海地，是位於加勒比海的島國。全境位於加勒比海第二大島伊斯帕尼奧拉島（又稱海地島）西半部，東與多明尼加共和國接壤。

Haiti (海地) masapulungay masakaputay a kanatal “Ba-kou a kamu, République d'Haïti Haiti (海地) Repiblik Ayiti”  Haiti (海地) han, itizaay i cya-le-pi-hai a kanatal. mahamin u hekal itini i cya-le-pi-hai u sakatusa tabakiay a subal nu I-s-pa’-ni-ou a subal “ u Haiti (海地) han aca” satipan tu pangkiw, nutimulan atu tuo-min-ni-cya masapilungay masakaputay a kanatal matatules ku lala’.

海地人的原生種族為阿拉瓦克人，自西班牙入侵後原住民急速減少到已經滅絕，殖民主為了補充勞力並自非洲引進大量黑奴，海地從此變成黑人國家，開展農業經濟。海地為世上第一個非裔黑人主導，奴隸起義建國的國家，和加勒比地區第一個獨立的地區。在2012年，海地更宣布其有意尋求在非洲聯盟的準會員地位。

Haiti (海地) a tademaw nauyzaanay tu a binacadan u Ala-wa-ke a tademawan (阿拉瓦克人), nanidebungan nu si-pan-ya a tademaw hawsa yin-cu-min kalamkam satu mawada a malawpes, micumuday a tademaw a micunus tu mikawaw tu mangelu'ay satu Africa (非洲) katuud ku nipacumud tu lumeni'ay a kuli, u Haiti (海地) namahizasa mala u lumeni’ay tu a tademaw ku kanatal, malingatu tu palahad tu malukay cin-ci. Haiti (海地) i kitakit u saayaway u Bei-cou a ilic lumeni’ay a tademaw ku mikeliday, u kuli ku palekalay patizengay tu kanatal, atu cya-le-pi-hai a kakitizaan u saayaway misatekeday a kakitizaan. i 2012 a mihcaan, Haiti (海地) sangaleb a musakamu sibalucu’ a mikilim misalunguc tu i Bei-cou-lin-mung (The African Union Commission, 非洲聯盟) a misilic tu sakaput a tademaw tu aenengan.

海地是美洲唯一以黑人為主體民族（95%以上）的共和國。然而，該國與隔壁拉丁裔為主的多明尼加發展上卻有著天壤之別，海地是美洲唯一的極度貧窮國家，2015年人均年收入804美元、處於低人類發展指數，是世界上最低度開發國家之一。2019年，海地的人均預期壽命為64歲。

Haiti (海地) u Mei-cuo uyza dada’ u lumeni’ay a tademaw ku tapang nu binacadan 95% ka i pabaw masakaputay mapulungay a kanatal. saaca, uynian a kanatal atu tapiingay a La-tin a iluc ku angangan nu Tu-min-ni-cy uyni u palahad masazuma caay kalecad, Haiti (海地) nu Mei-cuo uyza dada’ u sapakuyucay a kanatal. 2015 a mihcaan u tademaw palalecad tu paymihcaan micumuday a kalisiw 804, u saisasaay nu tademaw a tinsu nu palahadan, kitakitay u sainai’ay nipalahadan a kanatal a cacay. 2019 a mihcaan, Haiti (海地) a tademaw palalecad tu paliayaw a nikauzipan a mihcaan enem a bataan izaw ku sepat.

laylay (歷史)

海地原為印第安人部落阿拉瓦克族居住地。1492年哥倫布航行至此，將該島命名為伊斯帕尼奧拉島（西班牙島），1502年正式成為西班牙殖民地。受天花影響，缺乏免疫力的阿拉瓦克族絕跡。西班牙人遂從非洲販運大量黑奴，成為島上主要的勞動力。

Haiti (海地) nauyazan u In-ti-an a tademaw niyazu’ u A-la-wake a binacadan (阿拉瓦克族) ku muenenngy. 1492 a mihcaan Ke-lun-pu (哥倫布) payhikuki paybalunga teyni itini, uynian a subal pangangan han Hispaniola a subal “si-pan-ya”, 1502 a mihcaan tatenga'ay mala u micumuday nu Spain. namalilid nu penu’ a imelang nai’ tu ku  icelang nu uzip nu A-la-wa-ke a binacadan (阿拉瓦克族) malawpes tu. Spain a tademaw pakayza i Africa (非洲) pacakay tu lumeni’ay a kuli, mala misakakawaway tu mangelu'ay a kawaw nu subal.

1697年根據勒斯維克條約，海地被割讓給法國。1791年黑人領袖杜桑·盧維圖爾領導海地人發動獨立戰爭，成為拉丁美洲最早爭取獨立的國家。1804年，起義軍攻占太子港，宣布獨立，成立共和國。

1697 a mihcaan duduc tu katatelek nu Le-si-wi-ke(勒斯維克), Haiti (海地) mapakelid pabeli tu Ba-kou.1791 a mihcaan lumeni’ay a Cunnng-tung ci Tusan-Luwi-tu-el (杜桑·盧維圖爾) a mikeliday Haiti (海地) a tademaw mulekal misateked a mingayaw, mala u Latin Amilika (拉丁美洲) u saayaway a miala tu sateked a kanatal. 1804 a mihcaan, palekal tu hitay a micumud miala tu Port-au-Prince (太子港), musakamu amisateked, patizeng tu masapulungay masakaputay a kanatal.

海地獨立後，未能建立起有效的民主體制，政局動盪，獨裁者不斷上台不斷被推翻，據統計，從海地獨立到1915年一百年間，共有近90位統治者相繼上台。1957年，依託軍隊，杜瓦利埃贏得1957年海地大選，作為民間運動領袖，當選為海地總統，建立起家族統治，直到1986年被推翻。

Haiti (海地) namisateked hawsa, caay patizeng tu sipucay nu binawlad ku ngangaan a nizatengan, mahuyahuy tu ku kawaw nu cin-ce, u mikuwanay kakutaykutay sa mala u mikeliday duduc tu pulung nisulitan, namakay misateked ku Haiti (海地) katukuh 1915 a mihcaan tu cacay a lasubu a mihcaan, pulung izaw macapi tu 90 ku tademaw makakutay mala cung-tung.1957 a mihcaan, I-Tou a hitay (依託軍隊), Tu-wa-li-ai (杜瓦利埃) pakademec tu 1957 a mihcaan misingkiw ku Haiti (海地), mala u mikeladay a kawaw nu binawlan, mala u cung-tung nu Haiti (海地), patizeng palekal tu nu lalabuay nu luma’ ku mikuwanay, katukuh 1986 a mihcaan mapabelin tu.

hekal a lala’(地理)

海地位於伊斯帕尼奧拉島西部，國土面積27,750km²，其中27,560km²是陸地，190km²內水。海地的海岸線長1,771km，與鄰國多米尼加的邊境長360公里。海地所在的伊斯帕尼奧拉島西部海岸十分曲折，但是沿海只有少數幾個附屬島嶼。海地屬於科迪勒拉山系的中段，具有明顯的山地特徵，分為四條大致平行的東西走向山脈。

Haiti (海地) itini i Isi-pa-ni-ola a subal tu nutipan, lala' nu kanatal 27,750 ka kaahebal, u zuma i hekalay a lala' 27,560 km, 190 km lalabu a nanum. Haiti (海地) a dadipasan a katanaya' 1,771 km, atu belaw a kanatal Tu-mi-ni-cya i lilis nu kanatal a katanaya' 360 a kung-li. Haiti (海地) a kakitizaan tu Is-pa-ni-au-la a subal u satipan a dadipasan malikakung ku zazan, nika u lilis nu bayu caay ka pina ku zumaay a sulal. Haiti (海地) tungus nu Ke-ti-le-la-sanay nu tebanay, mahapinang ku wayway nu buyu' a lala', malasepat ku malecaday a buyu’ nuwalian satipan muculil pasayza i buyu'.

cen-ci (政治)

 按照1987年制定的海地憲法，海地是一個單一制共和國，總統為國家元首。行政權由政府實行，政府首腦為總理。立法權由政府和國民會議的參眾兩院分享。

cin-ce kilu tu 1987 a mihcaan nipahecekan tu Haiti (海地) a hulic, Haiti (海地) u cacayay a leke nu  

masapulungay masakaputay a kanatal, cung-tung u ngangan nu kanatal. situngusay tu kawaw u cen-hu ku mikawaway, cen-hu nu sitangahay u cung-li, situngusay a pahulic u cen-hu atu tatengilan tu binawlan u milahizaay a binawlan tusa ku Li-baw-yen ku pawadaay.

mikawaway (行政)

海地總統由選民通過直接選舉產生，任期為5年，最多連任兩屆。總理人選由總統指定，國民會議批准。總理任命各部部長和國務秘書，其執政綱領需要得到國民會議的信任案批准。

Haiti (海地) a Cung-tung u binawlan ku misingkiway maawas tu nipisangkiw kakelu satu mala Cung-tung, lima a mihcaan mala Cung-cung, sayadahay mala Cung-tung kina tusa a kelad. u Cung-li a tademaw u Cung-tung ku panutekay, u Kuo-min huy-yi ku patubeliay. Cung-li ku situngusa tu sakakapu a sakakaay atu mikawaway nu kanatal a misu,  mikawaway tu cin-ce a milala tu Kou-min-huy-yi’ tuni u palatatenga tuynian a kawaw a misulul.

cin-ci (經濟)

海地是世界上最低度開發國家之一。聯合國開發計劃署的人類發展指數評價中，海地在177個國家中名列第153位。2004年，海地的GDP（按購買力計算）為120.5億美元，排名第145位；人均GDP為380美元，排名第150位。2004年海地通貨膨脹率為22%，外債為14億美元。十分之七的海地人每天收入只有一至二美元。

Haiti (海地) i kitakit u saadidi’ay a nipalahadan a kanatal. u pulung a sakapu a kanatal palahaday milekakawaw a tademaw palahad tu nisulitan a aca, Haiti (海地) i 177 a kanatal u pasiluc a ngangan saka153. 2004 a mihcaan, Haiti (海地) a GDP “ u nipaasip tu picakay” 120,5 a i’k ku kalisiw, pasiluc tu ngangan saka145 , palalecad tu tademaw GDP 380 ku kalisiw, pasiluc tu ngangan saka150.2004 a mihcaan Haiti (海地) u katumus tu sakalacal nu tuud u lili 22%. nuzuma a tadeh 14 a i’k ku kalisiw. cacay bataan a pitu nu Haiti a tademaw paydemaad u micumuday a kalisiw cacay katukauh tusa kalisiw dada’.

在1791-1802年海地黑人起義期間，北部乾燥平原上的白人建立的灌溉系統被黑人奴隸破壞，至19世紀初因老化失修被徹底廢棄，導致占海地人口50%的北海地人只能在占全國耕地總面積17%的耕地上生活。

i 1791-1802 a mihcaan Haiti (海地) u lumeni’ay a tademaw nu palekalan a demiadan, nuwamisan maacak ku enal u salengacay a tademaw patiseng tu sapananu a zazan mapeci’ nu kuli nu lumeni’ay a tademaw, katukuh i kasumamadan tu 19 a mihcaan tu kalingatuan sayhan balakitu caay sangaen bakah hantu, macalap tu ku Haiti (海地) u tademaw 50% nuwamisan a Haiti (海地) macalapay uyza dada’ mahamin a kanatal a nikalukan pulung nu hekal 17%  mauzip itiza nikalukan a lala’.

1915年-1934年美國占領海地期間，白人重新在海地北部建立了一些大農場，其面積占全國耕地的7%，但提供了海地全國30%的農業產量。雖然又要過著出口給美國白人貿易商的日子，但海地這下才基本保住溫飽。

1915 a mihcaan -1934 a mihcaan Me-kou pialaan tu Haiti (海地) a demiadan, salenngacay a tademaw muliyaw pabaluhay i Haiti (海地) a nuwamisan patizeng tu zuma a sakalukan palumaan, u hekal ka ahebal macalap maham a kanatal a sakaluk a lala’ tu 7%, nika pawapen tu Haiti (海地) mahamin kanatal u nipalumaan nikalukan 30%. kanahatu  patahkal pabeli tu Mei-kou salengacay a tademaw paliwan patiyam a demiad, nika Haiti (海地) mahini hawsa a mabecul tuway.

1987年之前，海地國內生產的稻米仍能供應國內需求，因此當時海地人以稻米為主食，但美國前總統柯林頓任內（1992年-2000年），柯林頓政府施壓海地政府調降美國稻米進口關稅從35％到3％，美國產稻米過於強勢，竟佔海地民眾稻米年消費總量40萬公噸的4分之3。農業生產基礎完全被摧毀，柯林頓在聯合國駐海地特別大使任內因此道歉。

ayaw nu 1987 a mihcaan, Haiti (海地) a kanatal izaw ku belac mahiza tu pawapen tu kakaydihan nu kanatal, uyza satu yumahiza Haiti (海地) a tademaw u belac ku kakanan, nika ayaway a cung-tung nu Mei-kou ci Ke-lin-tun tu kala cung-tungan hena “1992 a mihcaan -2000 a mihcaan” ci Ke-lin-tun cen-bu mipenec tu Haiti (海地) a cin-bu paselep tu nu Mei-kou a belac micumuday a sata pakay 35% katukuh 3%, Mei-kou yadah ku kaizaw nu belac, kayadahan ku nu Haiti a binawlan a belac mihcaan tu picakay pulung tu kayadah sepat a bataan kungtun u sepat hun a tulu. ka izaw ku nikalukan angangan mahamin malasawad, ci Ke-lin-tun i kapulung sakaput a kanatal itizaay a Haiti (海地) misacidek i kadayhiwan nu kanatal satu a miyumali.

tademaw(人口)

根據2008聯合國報告估計，海地的人口980萬，分布非常稠密。大多數人居住在沿海地區和山谷的平原。大約95%的海地人是西非黑人的後裔，剩餘大多是穆拉托人。93%的海地人住在農村和2,000人以下的小城鎮。85%的人口從事農業。穆 拉托人地位高，多數住在太子港從事政治和工商業，黑人住在叫康拜特的西非式小村。海地人按黑人血統區分，黑人血統7/8的馬拉布，3/4的格里夫，1/2的穆拉特，1/4的夸特龍，1/4的穆斯蒂夫。

duduc tu 2008 a mihacaan masapulungay masakaputay a kanatal papelu tu nisulitan.Haiti (海地) a tademaw 980 a emangan, paliwasak mazekec  ku tademaw. katuu day a tademaw muenengay mililis tu bayu a kakitizaan atu masaenalay a diheb nu buyu’. pakala tu 95% nu Haiti a tademaw nu satipan a Bei-cou u iluc nu lumeni’ay a tademaw, u liwan katuud ku nu Mula-tuo a tademaw. 93% nu Haiti (海地) a tademaw mueneng itiza i malukay a niyazu’ atu 2,000 ku tademaw i adidi;ay a Tu-se. 85% a tademaw u kaluk ku kawaw. Mula-tuo a tademaw talakaw ku aenengan, katuuday mueneng i Tay-ce a minatu mikawaw tu cen-ce atu kusi paliwalay, lumeni’ay a tademaw nueneng i Kang-pay-te nu satipan u adidi’ay a niyazu’. Haiti a tademaw kiluw tu makay nu punaay a lemeni’ay a tademaw a pasazuma, makay punaay a lumeni’ay a tademaw payhun ⅞ u La-pu, ¾ u ke-li-bu, ½ u kow-te-lung, ¼ u Mu-s-ti-bu.

u sangku (宗教)

約85%的海地人口宣稱信仰基督教，絕大多數目前從屬於羅馬天主教。海地也有相當多非常虔誠的天主教徒，國內亦有不少殖民時期建立的天主教堂。

pakala tu 85% u Haiti (海地) a tademaw musakamu u singku u ciwlu, katuuday a tademaw i mahini u tingsikiw amin. Haiti katuud ku mitesekay ku singku tu tingsikiw, kanatalay katuud ku midebungay a tademaw, tuyzaan a mihcaan patizeng tu tingsikiw.

另有相當數量海地人信奉伏都教（又稱巫毒教）。這種起源自非洲的傳統多神崇拜，同時融入了一些源於天主教文化傳統的魔鬼崇拜的元素，因而為傳教士所不齒。 該教因法國人由非洲擄走大量黑人到法國的殖民地做奴隸，從而傳入海地。前總統老杜瓦利埃就曾利用此崇拜，建立名為「通頓馬庫特」（吃人魔王）的私人武裝，嚴格控制人民。

u zuma izaw ku katuuday u Haiti (海地) a tademaw ci singkuay tu bu-tu cyaw “ u uw-tu-cyaw han”. u lalekalan nu mahiniay makay Bei-cou nu kasumamadan nu bablaki u yadahay a kamisama a tabaungan, imahini micumud tu nu zumaay makayniay i tingsikiw a lalangawan nu kasumamadan nu babalakiay nu Dituay a pibaungan ku mahiniay, satu u lindusi a tadema cay palatatenga’. uyniay a tingsikiw sayhan u Ba-Kou a tademaw u Bey-cuo miala tu katuuday nu lumeni’ay a tademaw tayza i Ba-Kou u micumuday a tademaw malakuli,nama  mapalaylay i Haiti (海地). ayayaw a Cung-tung ci Law-tu-wa-li-ay nauyzaay uyni u pibaungay, patizeng tu ngangan tu “Tung-tun-ma-ku-te” “ mukanay tu tademaw a ditu” nu uzipay a nizatengan, mikedec mipenec tu tademawan.

caculilan(交通)

海地的交通並不發達。該國只有一條長約135公里的鐵路，從太子港向北通往阿蒂博尼特平原的韋雷特。由於乘客人數下降，這條鐵路在1960年終止了客運服務（該年的乘客只有2,200人次）。在北方的甘蔗和劍麻種植園中，有總長度約120公里的私有窄軌鐵路。

Haiti (海地) a caculilan caay kacakat. uyzaan a kanatal uyza dada’ cacay u silamalay a zazan pakala tu 135 kung-li, makay Tay-ce a minatu pakay nuwamisan sakatayza i A-ti-po-si-te a enal nu Wi-lei-te. u mikacaway a labang maselep tu, uynuan silamalay a zazan i 1960 a mihcaan hatizatu ku kawaw nu mitupinay tu labang a basu ( uynian a mihcaan u mikacaway a labang 2,200 ku” tademaw. i nuwamisan u tebusatuatu nipalumaan tu ciye-ma, u pulung nu tanaya’ pakala tu 120 kung-li izaw ku nu uzipay likecuay zazan nu silamalay.

malalitin tu ihekalay atu zumaay a natinengan

• CIA
• 外交部
• List of current heads of state and government
• 中文維基百科 海地 : https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%B5%B7%E5%9C%B0